VII. Fascistische gelijkheid

Mussolini, de representatiefste dictator van deze tijd, heeft zich in zijn uiteenzetting van de fascistische theorie voor de Enciclopedia Italiana laten ontvallen, dat het fascisme niet het product was van studeerkamertheorie; ‘het werd geboren uit een behoefte aan actie en was actie; het was geen partij, maar het was, gedurende de twee eerste jaren, een anti-partij en een beweging.’

Van deze uitspraak uit de mond van een dictator kan men bij wijze van uitzondering geloven, dat zij betrekkelijk geloofwaardig is; want zij moet Mussolini in het verband van zijn betoog dienen om te bewijzen, dat het fascisme dynamisch is en zich ten slotte toch heeft ontwikkeld tot een volkomen onvergelijkbare levensbeschouwing; het klinkt bovendien romeins om uit niets dan de pure daad geboren te zijn en vervolgens ook in de theorie gelijk te hebben gekregen van het noodlot. Maar dit vervaarlijk dynamisme verdient nadere toelichting. In 1919, zegt de Duce, ‘bestond er in mijn geest geen enkel specifiek theoretisch plan. Ik bracht de levenservaring mee van één enkele leer: die van het socialisme van 1903-'04 tot aan de wintervan 1914, d.w.z. van ongeveer tien jaar. Ervaring als partijganger en als leider, en geen leerstellige ervaring. Mijn leer was, zelfs in die periode, de leer van de actie geweest’.

Hier ontpopt zich, hoewel met de nodige tekenen van minachting jegens de leer als zodanig, de Romein van de pure daad als de renegaat van het socialisme. Het is van meer belang juist dit te onthouden dan de grote woorden over de geest, de dood en het heroïsme, waarvan de uiteenzetting verder wemelt, en die pas zin blijken te hebben, wanneer men de bekering van de partij-journalist tot openlijk revolver-journalist op de voorgrond stelt. Eén enkele doctrine slechts zat deze man in het bloed: het marxisme; hij had geen andere eerzucht

dan om, ‘plus marxiste que Marx’, vat te krijgen op de massa: het levensdoel van alle Catilina's. Het is dus op zijn minst onvolledig, wanneer Mussolini het fascisme voor de historie schildert als een beweging zonder leerstelligheid; want zijn stichter was vol negatieve leerstelligheid en zijn gehele exposé van de fascistische levensbeschouwing is louter omgekeerd marxisme; het fascisme ‘is de absolute ontkenning van de leer, die de basis vormde van het pseudo-wetenschappelijke socialisme of marxisme: de leer van het historisch-materialisme, volgens hetwelk de geschiedenis der menselijke beschaving slechts verklaard zou kunnen worden uit de belangenstrijd tussen de verschillende maatschappelijke groepen en door de verandering der productiemiddelen’. Het orginele aan het fascisme (en ik wil die orginaliteit in het aangezicht van orthodoxe marxisten geenszins onderschatten) is niet zijn theorie, die samengeflanst is uit de afval van alle negentiendeeeuwse theorieën bij elkaar, maar de revolver, gevolgd door het corporatieve stelsel; de rest is façade en humbug. Men kan in de fascistische ideologie woorden vinden voor de lief hebber van het heilige, en woorden voor de aanbidder van de soldatenlaars; het is daarom geen onthulling, maar slechts een bevestiging uit de best ingelichte bron, wanneer Mussolini in zijn officiële evangelie verklaart ervaring te hebben van geen enkele leer behalve het socialisme. Wie nog mocht geloven aan het philosophisch genie van de Duce na dit evangelie te hebben bestudeerd, leze de gesprekken van Mussolini met Emil Ludwig.

Maar het gaat hier pas in de allerlaatste plaats om philosophisch genie of om philosophische zuiverheid van redeneren; de fascistische leer is een intellectuele pose, gebaseerd op een geloof, dat volgens dezelfde Mussolini voor een beweging beter is dan alle theoretische bewustheid; maar de psychologie van deze intellectuele pose brengt de psycholoog tot de conclusie, dat intellectuele rechtschapenheid (of zelfs maar de methodische onverbiddelijkheid van het marxisme) voor de rechtvaardiging van pseudo-romeinse of pseudo-germaanse handelingen volkomen onbruikbaar zou zijn. Renegaten-rancune heeft dikwijls een scherp oog voor de zwakke plekken

van de mens of het systeem, waartegen zij zich richt; zo trof Mussolini het marxisme in zijn allerzwakste plek, toen hij de spiritualistische levensconceptie tegenover de materialistische stelde, om daarmee zijn revolvertactiek een ideologische ‘bovenbouw’ te verschaffen. Zijn philosophische humbug speelt hier een zeer speciale rol; ‘cette “trouvaille” nationale et sociale qui est la base de sa méthode est purement mussolinienne’, zei Sorel, die met Nietzsche de reputatie heeft Mussolini's ‘leermeester’ te zijn, maar nog juist lang genoeg geleefd heeft om het nodige voorbehoud te kunnen maken. Het woord ‘trouvaille’ klinkt niet slecht, en dat zij ‘purement mussolinienne’ was, kan men ook aannemen. Er is niet zoveel meer nodig dan een trouvaille om het geloof in de historisch-materialistische dialectiek te wijzigen in het geloof aan de totalitaire staat, wanneer men aan de trouvaille de kracht van de gepantserde vuist en het voldongen feit bijzet; want het voldongen feit kan op den duur een ideologie worden, zoals het fascisme bewijst. De wetenschappelijke onverbiddelijkheid van Marx heeft haar verdienste als overtuigingsmiddel bewezen in de handen van Lenin; los van de man, die haar exploiteert en aan de gelovigen oplegt, die een fonds van critiekloosheid (en dus ook de jezuïeten om zich over die critiekloosheid te ontfermen), mitsgaders een fonds van toewijding en slaafse bewondering kweekt, is zij niets. Dan is een realistische ‘trouvaille’ voldoende om haar overwicht te breken, mits deze er in slaagt soortgelijke critiekloosheid, soortgelijke jezuïeten, soortgelijke toewijding en bewondering te kweken; wat bekommert zich de gemiddelde aanhanger van een leer om haar intellectuele houdbaarheid? Welke schade heeft Mussolini ondervonden van het feit, dat zijn fascistische doctrine zelfs de zwakste wetenschappelijke critiek niet vermag te doorstaan? Het is niet in te zien, dat dit handige en bruikbare complex philosophisch aangeklede phrasen er op vooruit zou gaan, wanneer het wetenschappelijk verantwoord kon worden zoals Marx' leer van de klassenstrijd; wij hebben er nu eenmaal genoegen mee te nemen, dat het in sommige kringen der ‘middenklasse’ geen twijfel meer wekt, alle intellectuele sceptici en marxistische dogmatici ten spijt.

Tot critiek, fundamentele critiek op de realistische phraseologie van Mussolini en zijn internationale van epigonen kan men alleen dan komen, wanneer men bereid is te erkennen, dat Marx' leer staat of valt met het surrogaat voor het christelijk hiernamaals: het dialectisch ontwikkelingsprincipe en de doelstelling, waardoor dat ontwikkelingsprincipe wordt bepaald. Zodra nu een man met ‘trouvailles’ een schijn van aannemelijkheid weet te verlenen aan een levensconceptie, die hij met luider stemme ‘spiritualistisch’ noemt, en met nog groter aplomb verklaart, dat ‘de politieke doctrines (socialisme, liberalisme en democratie) voorbijgaan, maar de volken blijven’, komen de leemten in het marxistische wereldbeeld bloot; waarlijk niet door de intellectuele qualiteiten van de tegenstander, maar door diens suggestiviteit. Alles, wat Marx en de Marxisten in hun geloof aan de dialectiek te gering hebben geschat: het nationale gevoel, de religieuze taboe's, de verering van totems en reliquieën, herleeft in de geïmproviseerde leer van fascisme en nationaal-socialisme; het herleefde trouwens ook in Sowjet-Rusland, waar het marxisme voor het eerst gedwongen was de plaatsvervanger te zijn voor een cultuur. De kwestie van materialisme en spiritualisme is daarom alleen van belang voor de studeerkamer; als er over de verschillen tussen Sowjet-Rusland en Italië gesproken moet worden, doet men er beter aan van practischer gezichtspunten uit te gaan. Mussolini sprak dan ook meermalen zijn respect voor de ‘actie’ der Sowjet-republieken uit; Sorel noemde (in zijn door Jean Variot verzamelde Propos) Lenin en Mussolini terecht in één adem en ving hen onder één categorie; ‘Lénine et Mussolini sont tous supérieurs, psychologiquement, à Bonaparte, qui a empanaché des généraux, et qui a voulu créer une nouvelle aristocratie sur le modèle de l'ancienne. Il n'a créé que du toc. Lénine et Mussolini, si différents l'un de l'autre dans leur conception sociale, se rencontrent dans une forme presque parfaite de grands conducteurs du peuple, qu'ils servent et dont ils ne se servent pas.’

‘Qu'ils servent et dont ils ne se servent pas’: deze omschrijving gebruikt Sorel vooral als contrast tegen de democratische socialistische en semi-socialistische parlementariërs; ‘ils ne

voient pas que Lénine, c'est le marxisme en action, le marxisme vivant, ressuscité de la décomposition du socialisme parlementaire.’ Volkomen terecht karakteriseert Sorel hier het optreden van Lenin en Mussolini, tegenover dat van Napoleon, met het christelijk begrip ‘dienen’; wanneer deze beide mannen, de orthodoxe historisch-materialist en quasi-spiritualistische pragmatist, het tot leider hebben kunnen brengen, dan is dat in de eerste plaats te danken aan de vorm van hun eerzucht of geloof, die de snelle bevrediging door ambten of douceurs versmaadde, en eveneens de verouderde generaalsmethoden van een Bonaparte. Dit dienen is (laten wij luidkeels lachen om zulk een interpretatie der partijgangers) geen altruïsme of zelfverloochening; het is de grote zelf bevrediging van de werkelijke man van actie, die de kleine zelf bevrediging ervaart als een belediging, een vernedering of een voorlopigheid. (De carrière van Mussolini bewijst trouwens, dat de bevrediging op den duur gemakkelijker wordt... en daarmee de persoonlijkheid van de dictator steeds vulgairder en botter.) De dienst aan het volk is hier geen theoretisch idealisme; de man van actie houdt rekening met de psychologie van het volk, hij is een tacticus en een strateeg; maar in die tactiek en strategie ligt opgesloten, dat hij met moderne middelen werkt en rekening houdt met wat ‘het volk’ in het gegeven geval is. De legioenen, die naar Rome marcheerden, zegt Malaparte in zijn verhandeling over de Staatsgreep, waren gelukkig niet de legioenen van Caesar, die uit Gallië terugkeerden, en Mussolini droeg geen toga....

Het woord ‘dienen’ is door de theologen en theologanten zozeer verweekt, dat zij zich geen dienen kunnen voorstellen in onmiddellijk verband met revolvertacktiek, humbug en machtsmisbruik; en toch is dit dienen het geheim van het hedendaagse leiderschap. Wanneer een man van actie zich het aureool weet te verschaffen van de ‘humilitas’ (en òm zich dat te verschaffen, heeft men minstens de schijn van het dienen op te houden, hetgeen voor de gemiddelde politicus van de ordinaire qualiteit al een onmogelijkheid zou zijn), kan hij zich verder ongelooflijk veel energie, hardheid, maar ook brutaliteit en sluipmoord permitteren. Dienen met zoete ver-

maningen en glacé-handschoenen is een fraaie ethische illusie, waarvan ook de dictator zich bij voorkomende gelegenheden wel eens zal willen bedienen; maar het dienen van een Mussolini is een realistischer functie, omdat het voortkomt uit zijn verhouding tot de massa. De moderne dictator is een volksman, die het ook zijn wil. Hij verklaart zich democraat en voorstander van de vrijheid (Mussolini en Hitler zijn in dit opzicht eensgezind!), hij beschouwt zich als de eigenlijke democraat en vrijheidsbeschermer, terwijl hij de democratie der naam-democraten voorstelt als de corrupte uitgave van de ware tekst. (De Duce zegt letterlijk, dat het fascisme ‘de zuiverste vorm der democratie’ is!) Hij wil de gelijke zijn van het volk, hij betracht de eenvoud en de populariteit, hij dorst en oogst voor loon, hij stelt er prijs op zelf voortgekomen te zijn uit het volk; de hiërarchische ordening van het maatschappelijk leven, de ‘vruchtbare en weldoende ongelijkheid der mensen’ stelt Mussolini als de echte menselijkheid tegenover de democratie, die aan het volk de illusie der souvereiniteit geeft, ‘terwijl de ware en effectieve souvereiniteit berust bij andere, vaak onverantwoordelijke en geheime machten’. Niets is aandoenlijker dan Mussolini's afkeer van de politiestaat, waarmee (volgens hem) de fascistische gezagsidee niets uitstaande heeft. ‘Het fascisme wil, dat de Staat sterk en georganiseerd is en tegelijkertijd berust op een brede volksbasis.’

Men pleegt onder tegenstanders van het fascisme deze coquetterie met het volk en deze concurrentie met de democratie als rhetoriek te beschouwen en de nadruk te leggen op de practijk, die de practijk van de revolver, van de wonderolie, van de spionnage en de verklikkerij, van de dwang en van de gesanctionneerde leugen, kortom: van de anti-democratische tyrannie en de absolute onvrijheid is. Voor de practijk, inderdaad, en voor het politiek pamflet, komt men met dergelijke qualificaties tamelijk wel uit; maar juister is het vast te stellen, dat onder de fascistische phraseologie een soort mensen aan de macht komt, die zich van de vrijheid-onvrijheid- en gelijkheid-ongelijkheid-antithese van democratie en marxisme niets meer wenst aan te trekken. Door de verhouding aldus te formuleren, vermijdt men het gevaar van idealisering der demo-

cratische en marxistische vrijheden en gelijkheden, die immers evenmin op iets anders blijken te berusten dan op een christelijk wereldbeeld zonder hiernamaals. Dat fascisme en nationaal-socialisme zich een eigen conceptie maken van wat zij onder vrijheid en gelijkheid willen verstaan (met alle willekeur van de humbug) is dus geen vergrijp tegen een werkelijk bestaande vrijheid-gelijkheid, maar een andere interpretatie van het christelijk wereldbeeld, een andere vergoeding voor de verloren hiernamaals-illusie. In dit opzicht zijn liberale democratie, marxisme en fascisme even christelijk, dat zij van een fundamenteel ongelijkheidsbegrip niets weten. Onverschillig, of men de liberale, de marxistische dan wel de fascistische vrijheid-gelijkheid-idee op hun gehalte beproeft: vrijheid en gelijkheid is voor deze drie vormen van christelijke wereldbeschouwing even absurd, even onpsychologisch; het psychologisch motief laat zich pas ontdekken, wanneer men iets begrepen heeft van de psychologie van het Christendom, dat alle begrip van ongelijkheid (b.v. het romeins hiërarchisch besef) en onvrijheid (b.v. de antieke slavernij) heeft gecorrumpeerd.

Het fascisme stelt tegenover de marxistische wetenschappelijkheid rhetoriek en humbug: goed. Maar rhetoriek en humbug zijn, als men eenmaal verleerd heeft zich op hen te verlaten als ‘waarheden’, mede van de beste richtingwijzers; vooreerst zijn zij altijd de verraderlijke middelen van een mens, die zich een houding wil geven, en vervolgens zijn zij dienstbaar aan bepaalde disciplinaire bedoelingen. Men behoeft niet te geloven, dat Marx zich veel heeft bekommerd om zijn vrije associatie; maar dat hij juist met dit motief zijn ontwikkelingstheorie rechtvaardigde, is desondanks veelzeggend. Men behoeft ook niet te geloven, dat de berekenende volksleider Mussolini zich veel bekommert hetzij om de antieke, hetzij om de christelijke vrijheid, zoals men hem niet met Colleoni behoeft te verwarren, omdat hij zijn onderkaak op een bepaalde wijze naar voren kan brengen; maar met dat al zijn de voorwendselen, waarachter hij zich verbergt, wanneer hij over vrijheid spreekt, verraderlijk genoeg, christelijk genoeg.

‘Omdat zij anti-individualistisch is,’ zegt Mussolini, ‘is de

fascistische conceptie voor de Staat; en zij is voor het individu, voor zover dit harmoniëren kan met de Staat, die het geweten en de universele wil van de mens is in zijn historische existentie.’ Dit is humbug, wat zou het anders zijn? ‘Zij (de fascistische levensconceptie) is tegen het klassieke liberalisme, dat geboren werd uit de behoefte om tegen het absolutisme te ageren en zijn historische rol heeft uitgespeeld, sedert de Staat het geweten en de wil van het volk zelf is geworden.’ Ook hier een rationele gedachte, die ten behoeve van de rechtvaardiging der macht onmiddellijk in humbug wordt omgezet. ‘Het liberalisme ontkende de Staat in het belang van het individu; het fascisme beaamt de Staat weer als de ware realiteit van het individu. En als de vrijheid ten minste het attribuut is van de reële mens, en niet van de abstracte marionet waarvan het individualistische liberalisme droomde, dan is het fascisme voor de vrijheid. Het is voor de enige vrijheid, die een ernstige aangelegenheid kan zijn: de vrijheid van de Staat en het individu in de Staat. Inderdaad, voor de fascist is alles in de Staat, en niets menselijks of geestelijks bestaat en heeft a fortiori waarde buiten de Staat.’ Of in een volgend hoofdstuk heet het: ‘Het individu in de fascistische Staat wordt niet geannuleerd, maar veeleer in waarde vermeerderd, zoals een soldaat in een regiment niet verminderd, maar vermeerderd wordt door het aantal van zijn wapenbroeders. De fascistische Staat organiseert de natie, maar hij laat desalniettemin aan de individuen voldoende speling; hij heeft de nutteloze of schadelijke vrijheden beperkt, maar hij heeft de essentiële vrijheden behouden.’ In een redevoering van 1924: ‘De vrijheidsconceptie wisselt met de tijdsomstandigheden. Er is een vrijheid in tijd van vrede, die niet meer de vrijheid in tijd van oorlog is. Er is een vrijheid in tijd van rijkdom, die niet kan worden toegestaan in tijd van armoede.’

De vrijheid, waarover hier gesproken wordt, is de humbugvrijheid van de revolver-journalist met de mooie ogen; maar dat neemt niet weg, dat deze regels woord voor woord uit de mond van Augustinus zouden kunnen komen, wanneer men slechts ‘Staat’ vervangt door ‘Staat Gods’! Deze vrijheid; eigenschap van het individu, voor zover (mits) het zich in

dienst stelt van het hogere doel en dus deel uitmaakt van de ‘Civitas Dei’ tegen de ‘Civitas Diaboli’, brengt het Staatsbegrip als vanzelf mee; bij Augustinus zowel als bij Mussolini is de essentiële vrijheid relatief, en dus het pendant van de ‘obedientia’, want ondergeschikt aan de Staat, die het heil vertegenwoordigt; de andere, de losbandige, atomistische, abstracte vrijheid is de geperverteerde vrijheid, die de mens door de duivel of het liberalisme wordt voorgespiegeld. Dezelfde mens, die in de Staat (Gods) de vrijheid als een zegen genieten mag, is gehouden de vrijheid, waar zij zich buiten de Staat stelt en tegen de Staat ageert, als werktuig van de Boze te bestrijden; de vrijheid, waarvoor het fascisme opkomt, is niets zonder de ‘obedientia’, de gehoorzaamheid aan het ‘hogere regime’.

Het is een bekend feit, dat het fascisme zich in Italië van de leerstellige vorm van Christendom, het katholicisme, bedient, voor zover het daarvan voordeel kan hebben; men noemt het dus ‘in zijn wezen’ onchristelijk, al brengt ook de Duce voor het parterre het groot saluut aan de christelijke God. ‘De fascistische Staat schept zich geen particuliere “God” zoals Robespierre dat op een ogenblik heeft willen doen tijdens het ergste delirium der Conventie; hij tracht evenmin hem uit de zielen te verdrijven, zoals het bolsjewisme doet, het fascisme respecteert de God der asceten, der heiligen en der helden en zelfs de God, die het onschuldig en primitief gemoed van het volk ziet en tot wie het bidt.’ Inderdaad, dit katholiek-gemakzuchtig ‘respect’ voor een God, die men (bij wijze van decoratief element) wel zo vriendelijk is als portier aan te houden, heeft met christelijk geloof weinig meer uitstaande; voor iemand, die het ‘wezen’ van het Christendom nog in het geloof zoekt, is het fascisme dus zo onchristelijk mogelijk, terwijl juist voor degene, die geleerd heeft het christelijke geloof te waarderen als één der instrumenten van de christelijke discipline, het fascisme een nieuwe vorm van Christendom vertegenwoordigt, die de oude geloofsvorm van het katholicisme met een zekere (in de school van het katholicisme verworven) onverschilligheid in zich opneemt. Mussolini sloot een pact met de paus, omdat hij in de strijd tussen geloof en ongeloof

een verspilling van energie zag; in zoverre was zijn realisme al vast zeer actueel Christendom. De Staat van Mussolini is ook nog de Staat Gods van de gelovige... in het voorbijgaan; maar verder is de fascistische Staat niet anders dan Staat, d.w.z. noch natie, noch voorbereiding tot het leven hiernamaals, maar voorbereiding tot zichzelf, hiernamaals op aarde, alpha en omega van het leven der mensen, die als individuen zinneloos zijn zonder de eenheid, waarin zij zijn verbonden en waarbuiten zij tot verachtelijke splinters worden.

Deze conceptie van de ‘totalitaire’ Staat, hoe onchristelijk ook voor de gelovigen, is door en door christelijk als disciplinair instrument, dat het geloof vervangen moet. Ook de Staat Gods van Augustinus is een totalitaire Staat, die het leven der gelovigen volkomen beheerst en het individu met zijn ‘vrijheid’ slechts laat gelden, voor zover het in die Staat naar behoren en op zijn gestelde plaats functionneert; evenmin als Mussolini iets gemeen wil hebben met de absolutistische staten van voor of na 1789, de ‘politiestaten’, die uit de verbrokkeling van het Heilige Roomse Rijk zijn voortgekomen, kent Augustinus een vorm van organisatie buiten de Ecclesia Dei. Evenals Mussolini maakt Augustinus de ‘vrede’ afhankelijk van zijn staatsbelang, zodat ook de oorlog door de Staat geheiligd wordt; evenals bij Mussolini is bij Augustinus de Staat voor alles ‘een geestelijk en moreel feit’, evenals bij Mussolini is het bij Augustinus de Staat, die de natie schept, en niet omgekeerd. Voor het metaphysisch macchiavellisme van Augustinus treedt bij Mussolini, die het geloof naar de bijkeuken heeft verbannen, het macchiavellisme pur sang in de plaats; het is de Staat als dynamisch wezen die bepaalt wat moraal en wat recht is. In de practijk van het dagelijks leven komen metaphysisch en dynamisch macchiavellisme vrijwel op hetzelfde neer; in beide gevallen toch wordt de moraal afhankelijk gemaakt van een door de rede niet nader te controleren principe; het dynamisme van Mussolini is het moderne aequivalent van de God van Augustinus. Ook het fascisme ‘gelooft niet aan de mogelijkheid van het “geluk” op de aarde’ en ‘wijst alle teleologische concepties af, volgens welke het mensdom op een zeker ogenblik in de geschiedenis een stadium van

definitieve organisatie zou bereiken’: dat is dynamisch en mussolinisch, maar ook metaphysisch en augustinisch, dat heeft zijn goede zin voor de christelijke gelovige, die de ongelijkheid op aarde noodzakelijk acht in afwachting van het eeuwige leven aan gene zijde van het graf, maar ook voor de christelijke ongelovige, die de eschatologie van Marx verwerpt en in de mystiek van de Staat om de Staat vergoeding zoekt voor wat hem aan persoonlijke bevrediging wordt onthouden.

Men zal in het gehele betoog van Mussolini over de fascistische leerstellingen geen ‘verstandig’ woord aantreffen, dat zijn Staatsmystiek zou kunnen funderen. De absolute Staat van het fascisme, die geen absolute Staat van het ‘ancien régime’ wil zijn, heeft blijkbaar, wat zijn grondslagen betreft, genoeg aan de rechtvaardiging door het geloof, dat aan de leer voorafgaat; het fascisme ‘gelooft nog en altijd aan de heiligheid en het heroïsme’, en daarmee zijn heiligheid zowel als heroïsme zonder verdere omslag geaccepteerd als realiteiten (de revolver maakt het vorderen van andere bewijzen overbodig); het fascistisch geloof, zegt de Duce, ‘heeft de zielen veroverd, want het fascisme heeft zijn doden en zijn martelaren gehad’. Het bloed der martelaren is het zaad der kerk; der Ecclesia Dei, maar ook van de fascistische Staat, die zich door het wegvallen van de hiernamaals-illusie niet laat afhouden van het spel met de dood als bewijskracht voor het geloof. Door de oorlog als een ‘teken van adeldom’ te proclameren en de dood als preferabel boven het ‘vegetatieve leven’ te stellen (bij wijze van voorschrift voor de fascistische gemeente), baseert Mussolini zijn Staat op een ‘ledig hiernamaals’, d.w.z. op de pure hysterie, die het ledige om het ledige moet aanbidden; het christelijke doodsverlangen, voortgekomen uit christelijke levenshaat, wordt hier omgezet in de vorm van het fascistisch geloof, die zich minstens even goed voor zakelijke exploitatie door een eerzuchtige machtswellusteling leent als de ‘augustijnse’ vorm. Hysterie en zakelijkheid: die combinatie van factoren heeft het fascisme nodig, omdat het zich voor het veroveren van de macht met snorkende woorden richt tot onzekere kleine burgers, die slechts

in opwinding los komen van hun nederig eigenbelang; een publiek, dat de realist van deze eeuw niet kan passeren, als hij zijn zaken wil doen, zoals hij zich dat voorstelt.

Alleen een slag mensen, dat zelf medeplichtig is aan de hysterie, die het fascisme stelselmatig aankweekt, zal zich laten duperen door de romeinse en nietzscheaanse maskeradeartikelen, waarvan Mussolini zich bij feestelijke gelegenheden met onmiskenbare virtuositeit weet te bedienen. Men behoeft slechts Mussolini's Staatsconceptie te vergelijken met de hersenschimmige, maar in hun soort consequent-‘imperialistische’ theorieën van de romantische baron Julius Evola, om te zien, hoe weinig romeins en hoe berekenend-realistisch de machtspolitiek van de Duce is. Hij is evenmin een Caesar als een Cesare Borgia, en van Nietzsche's ‘Uebermensch’ heeft hij even veel en even weinig als Marx. Tenzij men alle politiek, die zich afwendt van negentiende-eeuwse abstracties, als romeins wil qualificeren, en iedere brutale politicus met enige handigheid in het debiteren van machtsspreuken tegenover een intelligentie van het genre Emil Ludwig een ‘Uebermensch’ wil noemen; maar hiertegen verzetten zich voorshands nog mijn taalgevoel en mijn liefde voor Nietzsche. Het appèl aan het ‘roemrijke verleden’ en de autoriteit van de ‘baanbrekende denker’ zijn een Mussolini precies zoveel waard als ieder ander middel tot het veroveren en stabiliseren van de macht; hij zal er geen ogenblik aan denken nieuwe oudheid of nieuwe middeleeuwen, een romeins imperium of een Heilig Rooms Rijk te gaan reconstrueren, of, zoals Evola wil, de corporatieve staat te beschouwen als het voorstadium voor de herleving van het ‘qualitatieve en pluralistische systeem’ der gilden. Rome is een bruikbaar symbool en een fraaie façade, die moderne machtspolitiek aantrekkelijk maakt voor de Italiaanse ‘middenklasse’ met haar halve weten van historische dingen en haar behoefte aan rechtvaardiging door pompeuze tradities, dat is alles. Uit de Staatsleer van het fascisme kan men de romeinse traditie zonder enig bezwaar wegdenken; maar wat men er niet uit wegdenken kan, zonder dat dit ganse systeem van phrasen, die de brutale actie moeten rechtvaardigen, uit elkaar valt, is de Staatsmystiek, waarin de

hysterische extase voor het Niets en de dood samengaat met de ‘ware’ democratie en de ‘ware’ vrijheid. In zoverre is het fascisme dan ook even internationaal als het marxisme; het is geen ‘exportartikel’, omdat het niet bruto, met de nationale verpakking (Rome en de fasces) naar het buitenland verkocht kan worden, maar het is als staatsmystiek over te planten naar alle streken waar de christelijke discipline mensen heeft gevormd, die geheel of gedeeltelijk van het christelijk geloof zijn afgevallen en daarmee het object van hun richtingsbesef verloren hebben. Absoluut is in de fascistische Staat niet de romeinse hiërarchie, maar de macht van degenen, die door hun realistische opvatting van massa-suggestie, handige reclame, humbug-propaganda, zakelijke intimidering en geheime politie bepalen, wat voor de geleerde, de priester, de bakker, de slager en de arbeider ‘ware’ democratie en ‘ware’ vrijheid zal zijn; dat maakt enig verschil, daarin ligt het ganse verschil tussen romeinse hiërarchie en fascistische Staatsmystiek. Hoe zou trouwens een bekeerde socialistische journalist met twintigste-eeuwse tactiek een Romein worden? Eerder verwerft hij zich de populariteit van de bokser, die zich in de volksgunst verheugt, zolang hij er voor zorgt zijn tegenstanders geregeld knock-out te slaan en de pers behoorlijk te betalen. Het fascisme is democratie, geïnterpreteerd door individuen aan wie de halfbeschaafde ‘middenklasse’ (niet het abstracte ‘volk’!), na voor het voldongen feit van de coup d'état te zijn geplaatst, een volmacht (niet de volmacht van het abstracte ‘contrat social’!) heeft gegeven; maar het is democratie tot in de gebaren van zijn leider toe, het is de totaliteit der democratie, waarvan de gelijkheid zich manifesteert door het ontbreken van ook maar een zweem van een fundamentele ongelijkheids-idee buiten die van de revolver en de rhetoriek om.

Op welk mensentype is het fascisme, als theorie, berekend? In de eerste plaats op de petit bourgeois, die vol is van rancune jegens de grote bourgeoisie zowel als de arbeider, en kennelijk niet op de mens, waarop het marxisme berekend is; ongetwijfeld niet op een wezen, dat zich door wetenschappelijke zekerheid en wijsgerige methode (Darwin en Hegel) laat impone-

ren en tot partijganger maken; geenszins op de intellectueel met zijn respect voor de logica of op de ‘moderne’ arbeider met zijn respect voor de vooruitgang; maar het kan macht krijgen over hen, wanneer zij gedesillusionneerd worden door wetenschap, wijsbegeerte, logica en vooruitgang. Dan komt het fascisme in het voordeel boven het marxisme, dat alle kenmerken heeft van een intellectuelen-leer; want wie door de wetenschap en haar systeem van onweerlegbaarheden is ontgoocheld, zonder rijp te zijn voor de scepsis, die op de ontgoocheling volgt, is toegankelijk voor wat in de sfeer der practijk realisme en in de sfeer der theorie humbug heet. Het geloof, dat de onzin rechtvaardigt, is vanouds voor de christelijke mens het tegendeel van een schande geweest; waarom zou het ‘credo quia absurdum’ gereserveerd blijven voor de christelijke religie, en waarom zou een scholastiek, die tot enige taak heeft de absurditeit van het geloof te rechtvaardigen, zich ook niet bedienen van andere argumenten dan die in de syllogistische methode liggen besloten? Wat men ook ten ongunste van het fascisme kan zeggen, niet, dat het zijn clientèle overschat. Wie, zoals de orthodoxe marxist gewoonlijk doet, de fascistische Staatsleer uitsluitend als een ‘kleinburgerlijke reactie’ beschouwt, kan voor zonderlinge verrassingen komen te staan; want tegenover het chiliasme van Marx, dat in het verloop der jaren overal ontnuchtering achter heeft gelaten, stelt het fascisme een ‘spirituele’ vorm van chiliasme, die voor ontnuchterden van alle categorieën bijzonder aantrekkelijk is. Ook deze tegenstelling: chiliasme contra chiliasme, is een typisch christelijke tegenstelling; men vindt haar in de middeleeuwse wereld als het conflict tussen hen, die het duizendjarig rijk aan het einde der geschiedenis dachten, en degenen, die (op gezag van Augustinus en de kerkvaders) het duizendjarig rijk reeds in de christelijke kerk, de Civitas Dei op aarde, vertegenwoordigd zagen. Het marxisme met zijn dialectische ontwikkelingsgedachte, die op een ‘vrije associatie’, een klassenloze maatschappij uitloopt, speculeert op de eerste, het fascisme met zijn mystiek van de ‘dynamische’ Staat op de tweede vorm van chiliasme; daarbij profiteert het fascisme van de verslapping, die op de onvervulde marxistische ver-

wachting volgt, door zijn realisme, dat geen ver, maar uiterst nabij heil verkondigt... mits de lidmaten van de Staat slechts de orde aanvaarden en zich in het corporatief verband voegen zonder zich met ongezonde teleologische concepties op te houden. Het is duidelijk, dat voor de fascistische vorm van chiliasme de wetenschappelijke helderheid van Marx onbruikbaar is; de fascistische leer heeft immers tot voornaamste taak de practijk van de dictatuur en haar gewelddadigheid te verzoenen met de heilsverlangens van rancuneuze, tegen het marxisme rebellerende burgers; terwijl in het marxistisch systeem het heden slechts mag zijn omdat een slecht heden voorwaarde is voor een betere toekomst, moet het fascisme leven van een voortdurend krachtig aangeblazen hysterie, die de gelovigen doet vergeten, welke offers zij brengen aan de practische Staat. Een armee van acht millioen man, die ‘in veertien jaar door het fascistisch régime op de noodzakelijke hoge temperatuur van offerzin en heldenmoed gebracht werd’ (Mussolini op 30 Aug. 1936), symboliseert hier de ecclesia militans....

Buiten het heden (of, waar het fascisme nog niet aan de macht is: buiten een toekomst op de korte baan), dat dus steeds geprolongeerd moet worden om heden te kunnen blijven, heeft het fascisme geen ideologie. Vandaar Mussolini's befaamde ‘dynamisme’, dat de vluchtige spectator een ogenblik aan Nietzsche doet denken, maar dat in de practijk neerkomt op een hysterisch chiliasme van de ‘tegenwoordige tijd’. Om dit dynamisme op gang te kunnen houden, heeft de dictator de nationaliteitswaan (met nationale avonturen en nationale oorlogen) nodig, die in de conceptie van de fascistische Staat stilzwijgend is verondersteld; stilzwijgend, want Mussolini's Staatsconceptie zonder de speciale toepassing op Italië is bruikbaar ook voor andere landen; men behoeft er nauwelijks iets aan te veranderen om haar ‘exportabel’ te maken. Artikel I van het Charter van de Arbeid luidt: ‘De Italiaanse Natie is een organisme, dat een hoger leven, hogere doeleinden en middelen van handelen bezit dan de afzonderlijke of in groepen levende individuen, die haar samenstellen. Zij is een morele, politieke en economische eenheid, die zich volledig in de Fascistische Staat verwerke-

lijkt.’ Gedecreteerd wordt dit ‘hogere leven’ door de mystieke Staat, niet door de Italiaanse Natie; de mystieke Staat zou hetzelfde kunnen decreteren aan de Franse, de Nederlandse of de Zweedse naties, wanneer deze eenmaal gevoelig zouden zijn geworden voor Staatsmystiek; en de Italiaanse natie zou evengoed bestaan, wanneer zij met de hoger-leven-headline niets uitstaande had. Het nationalisme is dus niet de kern, maar de tragedie van het fascisme; want terwijl de Staatsconceptie van het fascisme christelijk (en als zodanig internationaal en exportabel) is, terwijl het nationalisme als ondergeschikt moment in de Staatsleer van Augustinus volstrekt geen ‘tragisch’ figuur maakt, omdat het hiernamaals hier de behoefte aan mystiek bevredigt, wordt de verbinding van fascistische Staat en nationalisme een ramp voor Europa. Omdat de Staat van Mussolini, los van de hiernamaals-illusie, zichzelf genoeg is en als aardse Staat zonder ‘hemels’ supplement wordt aanbeden, wordt de toevallige natie tot de uitverkoren natie, tot de eigenlijke mystieke inhoud van de mystieke Staat; maar de exportabele Staatsconceptie wordt in andere landen met andere uitverkorenheid gemotiveerd, even absurd en even hysterisch agressief als de italiaanse. Daarom is het fascisme als exportartikel even coulant als gevaarlijk; het ‘ledige hiernamaals’ wordt opgevuld met het op zichzelf niet anders dan ‘aanwezige’ nationaliteitsgevoel, dat zodoende de functie van de christelijke rechtvaardiging door het geloof moet overnemen.

Juist op dit punt blijkt, hoezeer het fascisme volgens de bekentenis van Mussolini zelf, niets anders is dan een rancuneuze reactie op het marxisme. Het fascisme exporteert zijn ideologie, omdat men in een door de techniek verkleind werelddeel niet anders kan dan exporteren; maar aldus schept het overal nieuwe haarden van nationale hysterie, die samen een internationale vormen zonder internationale idee en bestemd zijn om tegen elkanders humbug-superioriteit in verzet te komen. Daarom kan het fascisme het marxisme niet vervangen; want het marxisme is super-nationaal, en als zodanig de consequente erfgenaam van het Christendom; door zijn wetenschappelijke pedanterie verstarde het tot een schema en onderschatte

het de nationale ‘bindingen’, maar het wedde althans niet op de hysterie als bestendige factor in de samenleving der mensen. Het marxistisch ‘dynamisme’ manifesteerde zich niet in de permanente opwinding en oorlogspsychose, maar in de permanente revolutie en de permanente tactiek; en waar het, zoals in Rusland, zich aan de oplossing van nationale problemen moest wagen, daar werd het ook stipt een nevenvorm van de fascistische dictaturen, met als enig verschil een afwijkend chiliastisch perspectief.

Als ik in het dilemma marxisme-fascisme partij kies voor het marxisme, dan is het niet uit stompzinnige bewondering voor het Heilige Land Rusland (een geographisch probleem) of uit dogmatisch geloof aan de historisch-materialistische ‘waarheid’. Want ik kies niet de partij van Marx; ik weiger slechts de perversie van de christelijke gelijkheid als een vorm van ‘hoger leven’ te erkennen. Vis à vis het fascisme is het marxisme immers geen wetenschappelijk probleem, maar slechts één facet van het probleem wetenschap contra humbug; want hoeveel humbug er in de marxistische wetenschap moge zijn gemetamorphoseerd tot ‘wet’ en ‘kracht’, zij is toch minstens wetenschap, d.i. onherroepelijk verbonden met nuchterheid, en geen puur mysticisme, pure mystificatie.

Is het nationaal-socialisme een vorm van fascisme of is het iets ‘op zichzelf’? De beantwoording van die vraag kan men veilig overlaten aan de jezuïeten van beide bewegingen, die er belang bij hebben nu eens de punten van overeenkomst en dan weer de verschillen naar voren te brengen, al naar de omstandigheden (de politieke ‘realiteit’) het eist. Overeenkomst en verschil worden door een dictatoriale pers naar believen in en uitgeschakeld; of het fascisme export dan wel zuiver nationaal bezit is, hangt af van de orders, die door het ministerie van propaganda worden uitgedeeld. Het nationaal-socialisme heeft ongetwijfeld ruimschoots van het fascisme gestolen, en in zoverre is er overeenkomst; omdat het nationaal is, d.w.z. duits en niet italiaans, kan het uiteraard niet romeins zijn, en in zoverre is er dus verschil. Door zijn naam verraadt het nog duidelijker dan het fascisme, dat het een rancune-beweging is

tegen het internationale socialisme, die het woord socialisme aanvaardt, omdat het zich, als rancune-beweging par excellence, ook richt tegen het grootkapitaal en sommige aristocratische tradities van het wilhelminische Duitsland; het heeft, evenals het fascisme van Mussolini, uitdrukkelijk de pretentie iets nieuws te zijn, een tot dusverre ongekende synthese van tot dusverre nooit verbonden elementen. Deze pretentie is een onmiskenbare overeenkomst; het is de pretentie van de ‘middenklasse’, die met cultuursymbolen heeft leren goochelen, zonder iets van de nuance der cultuur-symboliek te voelen of van de verantwoordelijkheid der wetenschappelijke conclusie te begrijpen.

Er is verschil. Men kan de ideologieën van Mussolini en Hitler niet gelijkstellen, zomin als men katholicisme en protestantisme over één kam kan scheren, omdat zij beide de christelijke erfenis vertegenwoordigen; op het eerste gezicht maken zij soms zelfs de indruk tegenstellingen te zijn, zoals ook deze twee dictatoren in vele opzichten tegenstellingen zijn. Naast de chaotische, maar in de chaos van zijn beperkte quasi-wetenschap fanatiek-rechtlijnige Hitler, wordt Mussolini bijna een denker; men merkt aan diens stijl, dat hij verschillende theorieën van nabij heeft bezien en misschien zelfs wel eens een gedachte heeft overwogen (en toen opzij gezet), die niet onmiddellijk in overeenstemming was met zijn behoefte aan activiteit, terwijl Hitler slechts één moment gekend heeft, dat beslissend was voor zijn verdere carrière: de ontdekking van de Jood. De passages in Mein Kampf, die deze ontdekking schilderen, zijn achteraf geënscèneerd, maar zij houden in hun primitieve onnozelheid toch iets vast van de ontroering, die iedere grote ontdekking, ook de niet-hysterische, begeleidt. Voor de scholier beneden de middelmaat, voor de mislukte artist en pauvre sire was met de ontdekking van de Jood de eenvoud van het dualisme weer over de gecompliceerde wereld gestulpt; er behoefde nog maar één ontdekking op te volgen: ‘ich konnte reden’... en men heeft de nationaal-socialistische conceptie van het leven met het voornaamste middel, waardoor zij zich uitbreidt over de duitse ‘middenklasse’. Voor de man, die kan spreken, is de nuance van het verzwe-

gene en de verantwoordelijkheid van het gedachte volkomen overbodig; hij heeft genoeg aan een zwart-wit-schema, dat (als ieder zwart-wit-schema) geschikt is om ieder feit gewelddadig op zijn plaats te brengen. Primair is hier het schema, secundair het feit, tertiair het z.g. logische denken; wie de man en zijn systeem wil leren kennen, kan dus het logische denken vrijwel geheel verwaarlozen, behoeft de feiten alleen te beschouwen als middelen in dienst van het doel en heeft het eigenlijke doel van het systeem en de idiosyncrasie van de man vrijwel uitsluitend te zoeken in het schema. Desalniettemin gaan de ‘oude’ intellectuelen, op grond van hun schoolse gewoonten, doorgaans omgekeerd te werk....

Voor de ‘oude’ intellectueel, aangenomen, dat hij niet zelf door de charmes van het nationaal-socialisme is bekoord, zoals de gemiddelde duitse universiteitsgeleerde, bestaan er eigenlijk maar twee mogelijkheden (ook dat is een soort schema): òf hij veracht het stuntelige dilettantisme van Hitler zo mateloos, dat hij Mein Kampf geen blik waardig keurt, òf hij gaat er toe over, alle begrippen, die door het nationaal-socialisme worden verkondigd, plotseling even ernstig te nemen als de begrippen van Freud of Marx; de laatste houding wordt gewoonlijk bepaald door het succes van het nationaal-socialisme, dat de intellectueel onwillekeurig imponeert en een gevoel van schuld bij hem wakker roept vanwege vroegere verwaarlozing dier succesvolle theorieën. In het eerste geval komt hij aan het schema van Hitler in het geheel niet toe, in het tweede geval ziet hij, uit pure eerbied voor in woorden en bovendien in gothische druk aangeboden begrippen als ‘volk’, ‘bloed’ en ‘ras’ (die men immers ook bij waarlijk ernstige geleerden aantreft!), de eenvoud van het schema over het hoofd. Men is dan geneigd om ‘volk’, ‘bloed’ en ‘ras’ als fundamentele begrippen van het nationaal-socialisme te beschouwen; en daarin is, volgens de intellectuelen van de nieuwe ernst, een essentieel verschil gegeven tussen de ‘pure’ Staatsmystiek van het fascisme en de volks-, bloed- en ras-mystiek van het nationaal-socialisme, dat de staat slechts als ‘Mittel zum Zweck’ aanvaardt; het nationaal-socialisme zou dan gebaseerd zijn op de rassenleer van Gobineau, Chamberlain en Günther, het

zou dus nog onchristelijker zijn dan het fascisme, dat ten minste de ras- en bloed-mythe positief verwerpt, het zou de Germaan verheffen tot maatstaf van alle dingen en daarom op den duur moeten vervallen in een heidense ontkenning van alle christelijke waarden.

Een dergelijke redenering gaat uit van het axioma, dat auteurs als Hitler en Rosenberg werkelijk in staat zijn hun systeem op iets anders te baseren dan op rancune; de terminologie veronderstelt hier, de traditie der intellectuelen getrouw, bij dit soort mensen altijd nog een zekere mate van verantwoordelijkheid en iets van de goedmoedig-wetenschappelijke eerlijkheid der brave kamergeleerden; dat bij de nationaal-socialistische demagoog het ‘volk’, het ‘bloed’ en het ‘ras’ slechts de noodzakelijke opvulling zouden kunnen zijn van een bij voorbaat gegeven en uit de rancune jegens het leven en de cultuur (in de taal van Goebbels: de Joden en het wereldbolsjewisme) geboren schema, dat het dus monnikenwerk is de al-dan-niet-wetenschappelijkheid dier begrippen te onderzoeken, waagt een eerlijke intellectueel van de oude stempel, hoeveel bezwaren hij ook tegen het nationaal-socialisme moge hebben, nauwelijks te veronderstellen. En toch heeft de in dit opzicht soberder Mussolini zonder omslag verklaard, dat hij op het beslissende moment in het geheel geen theorie had behalve zijn afkeer van het marxisme! Met andere woorden: de fascistische ideologie is geïmproviseerd op de basis van het voldongen feit, zodat men zich over de wetenschappelijke verantwoording van zulk een improvisatie niet veel zorgen behoeft te maken; zij is een stuk christelijke discipline, naar de eisen des tijds met romeinse en nietzscheaanse paradewoorden pasklaar gemaakt.

Het grote verschil tussen de ideologieën van Mussolini en Hitler is dan ook allerminst, dat de een met een ‘pure’ Staat en de ander met een Staat als ‘Mittel zum Zweck’ opereert; het grote verschil bestaat hierin, dat de fascistische leer gebaseerd is op het voldongen feit en de nationaal-socialistische leer op de Jodenhaat. ‘Volk’, ‘bloed’ en ‘ras’ zijn voor Hitler geen wetenschappelijke, zelfs nauwelijks quasi-wetenschappelijke problemen, maar eenvoudig begrippen, die moeten

dienen om het zwart-wit-schema van zijn alomtegenwoordige rancune in de wereld van het feit te realiseren... als het moet zelfs door een bedrieglijke imitatie van het logische denken. Het probleem van de betrouwbaarheid van Gobineau ligt ver van deze regionen; zelfs de humbug van Chamberlain is nog iets anders dan het blinde en fanatieke schematisme van Hitler; ook de verdeling van de europese volken in een ‘nordisch’, een ‘westisch’, een ‘dinarisch’, een ‘fälisch’ en een ‘ostisch’ ras (zotternij afkomstig uit een duitse, ergo verbale geleerdenschedel) zou voor deze geest nog een veel te zware taak zijn geweest. Wie Mein Kampf leest, en vooral leest om de vulgariteit van de stijl, die voor de goede verstaander reeds alles verraadt, ontdekt onmiddellijk, dat er voor Hitler geen problemen bestaan buiten de ressentimentsproblemen om; het nadenken over rassenquaesties (die evengoed hun recht van bestaan hebben als welke andere wetenschappelijke quaestie ook) speelt in het boek in het geheel geen rol; men heeft hier te doen met een warhoofd, waarvan het genie in de exploitatie der rancune gezocht moet worden. Hitler maakt inderdaad gebruik van wat hij te hooi en te gras heeft gelezen of opgevangen, maar hij onderzoekt niets en heeft het voor zijn doel ook allerminst nodig iets te onderzoeken; aan het inlijven van feiten in zijn schema heeft hij meer dan genoeg. Er is veel half verteerd katholicisme in Mein Kampf te vinden; de Heer en de Voorzienigheid treden gemoedelijk op naast het ras en het bloed, maar ook naast rauw genuttigd en haastig weer uitgebraakt darwinisme. Deze hysterische katheder-profeet is, zelfs in zijn redenering, volstrekt niet zo germaans als men wel aanneemt; hij gelooft voor alles aan een goddelijke missie, op de wijze der geïnspireerde apologeten der christelijke rancune. Er bestaat voor hem een duivelse macht, die overal op de loer ligt om deze aarde ‘wie einst vor Jahrmillionen’ tot een lege woestenij te maken. ‘Siegt der Jude mit Hilfe seines marxistischen Glaubensbekenntnisses über die Völker dieser Welt, dann wird seine Krone der Totentanz der Menschheit sein...’ ‘Die ewige Natur rächt unerbitterlich die Übertretung ihrer Gebote. So glaube ich heute im Sinne des allmächtigen Schöpfers zu handeln: in-

dem ich mich des Juden erwehre, kämpfe ich für das Werk des Herrn.’

Men doet er verkeerd aan zulke passages in Mein Kampf met het woord ‘rhetoriek’ af te doen. Inderdaad, zij zijn rhetorisch, maar de vraag is, wat rhetoriek hier te beduiden heeft! Hitler heeft met deze rhetoriek een volk veroverd; het was juist het fanatisme van de warhoofdige missionaris, dat zich in staat toonde op zichzelf onbetekenende symptomen van volks- en bloedverheerlijking (deels zelfs werkelijk aristocratisch en intelligent als probleem gesteld, zoals b.v. bij Ernst von Salomon) aan de macht te helpen; kenmerkend voor het nationaal-socialisme is, dat het iedere aristocratische bondgenoot verslindt na hem gebruikt te hebben. De vermenging van alles en nog wat onder het gezichtspunt van het zwartwit-schema: ziedaar het vreemdsoortig genie van Hitler onder een formule gebracht. Hij gelooft aan alles wat wit is (Christendom, hiernamaals, Germanen, natuur, arische bloedzuiverheid, katholicisme, protestantisme); hij spuwt op alles, wat zwart is (Jodendom, marxisme, bolsjewisme, Frankrijk, negers, bastaards); wit en zwart zijn primair, de partij zowel van God als van de duivel luistert naar verschillende namen, omdat hun strijd op aarde wordt uitgevochten door verschillende trawanten, maar altijd in dienst van één der beide fracties. Civitas Dei en Civitas Diaboli staan onverzoenlijk tegenover elkaar.

Op Luther na, die de duivel een inktpot naar het hoofd wierp, heeft Duitsland geen plastischer, hysterischer en welsprekender voorvechter van de Staat Gods gekend dan Hitler. Om het wit te kunnen verdedigen zonder enige zweem van scrupule, moet men vooral heilig overtuigd zijn van de verdoemelijkheid en de alomtegenwoordigheid van het zwart; want de duivel, Gods vijand, werkt overal, soms in het geheim, dan weer openbaar, maar altijd ten nadele van God. Door de duivel aan te tasten, waar men hem maar aantasten kan en met welke middelen ook, maakt men zich verdienstelijk voor de Civitas Dei. Een der eerste maatregelen, die de Godsvriend te nemen heeft, is de ontmaskering van de Boze, waar hij zich bedrieglijk (‘per falsas simulationes’) voordoet als het goede

en aldus de mensheid misleidt. De taak, die Hitler zich gesteld heeft, is dan ook niets meer of minder dan die van de ‘augustijnse’ Christen; hij ontmaskert ‘den wahren Feind’, ‘den bösen Feind der Menschheit’, ‘die Welthydra’, ‘die Pest’, ‘die Pestilenz’, ‘die Seuche’, overal waar hij de duivel in vermomming tegenkomt. (Zelfs in zijn terminologie is Hitler de volmaakte plagiator van het Christendom.) In de eerste plaats wordt de duivel vertegenwoordigd door de Jood. De Jood is een constante grootheid in de Civitas Diaboli; ‘es ist immer der gleiche Jude’. ‘Wo immer ich ging, sah ich nur Juden’, verklaart Hitler na zijn eerste ontdekking van het duivelsrijk, d.i. zijn overgang tot het antisemietisme; hij wordt bedacht op de alomtegenwoordigheid der duivelsdienaren, die onzindelijk zijn op hun lichaam, maar ook door ‘moralische Schmutzflecken’ worden verontreinigd, die de toneelcritiek en de prostitutie in handen hebben, die, als echte duivelstrawanten in de ‘augustijnse’ zin, blijk geven van een ‘erstaunliche Wandlungsfähigkeit’ en ‘teuflische Gewandtheit’. ‘Wo immer man so einen Apostel angriff, umschloss die Hand qualligen Schleim.’ De Jood liegt om zijn zwarte patroon te dienen, die het voorzien heeft op de ‘Zusammenbruch der menschlichen Kultur’ en de ‘Verödung der Welt’; deze ‘geistige Pestilenz’ is erger dan de zwarte dood van weleer. De Jood deinst voor niets terug, ‘und wird in seiner Gemeinheit so riesengross, dass sich niemand zu wundern braucht, wenn in unserem Volke die Personifikation des Teufels als Sinnblid alles Bösen die leibhaftige Gestalt des Juden annimmt’. Vertaald in de terminologie van de poëzie der Hitlerjeugd heet dat (in een prentenboek van de Stürmer Verlag): ‘Der Vater des Juden ist der Teufel’.

Men kan waarlijk niet zeggen, dat Hitler, die elders te kennen geeft dat hij aan de kant ‘der ewigen Wahrheit’ staat, door de keuze van zijn bewoordingen raadsels opgeeft, hij wijst zelf de weg door zijn bijna klassiek te noemen beschrijving van de duivelsapostel, en maakt tevens duidelijk, dat de Jood slechts de lijfelijke incarnatie is van het zwarte principe. Men kan zich daarom de moeite sparen naar het anthropologisch fundament te graven, waarop deze tempel van de Jodenhaat zou kunnen zijn opgetrokken; de enige (en volstrekte) realiteit van dit sentiment is de rancune jegens de geslaagden en machtigen, die zich bedient van het christelijk termenapparaat om ‘aan de goede zijde’ te komen, met wraakzucht en al. De Jood is bij Hitler dan ook wel het voornaamste, maar niet het enige instrument van de duivel. Hij leidt slechts de samenzwering tegen de Civitas Dei, deze ‘antiquus inimicus’; waar de ‘socii Antichristi’ verzamelen blazen, waar de volken Gog en Magog oprukken tegen de arische mensheid, daar is de Jood de aanstoker van het kwaad. ‘Nicht Fürsten und fürstliche Mätressen schachern und feilschen um Staatsgrenzen, sondern der unerbittliche Weltjude kämpft für seine Herrschaft über die Völker.’ Vandaar, dat de wereld ‘verbastardiert’ en ‘vernegert’ is; men behoeft achter deze zonderlinge termen (zonderling, zodra men uitgaat van wetenschappelijke exactheid van bedoeling en uitdrukking!) volstrekt geen andere concrete inhoud te zoeken dan die van de Civitas Diaboli, die Joden en negers uitzendt tegen de arische Staat Gods. Het arische ras treedt in Mein Kampf eenvoudig op als het goddelijke ras in tegenstelling tot het duivelse, dat voortdurend pogingen in het werk stelt om het arische bloed te ‘vergiftigen’; ‘den gewaltigsten Gegensatz zum Arier

bildet der Jude.’ De ariër is offervaardig, altruïstisch, idealistisch, ‘er entspricht im innersten Grunde dem letzten Wollen der Natur’, zoals het in deze vernegerd-darwinistische taal heet; wat de Jood is, volgt uit de omkering van positief in negatief. Omdat de ariër nomade geweest is, mag de Jood het niet zijn; omdat de Jood niet aan een hiernamaals gelooft, ‘kann (man) sich eine Religion nach arischer Auffassung nicht vorstellen, der die Überzeugung des Fortlebens nach dem Tode in irgendeiner Form mangelt’. Christus was de eerste antisemiet en werd daarom door het duivelsvolk gekruisigd, ‘während unser heutiges Parteichristentum sich herabwürdigt, bei den Wahlen um jüdische Stimmen zu bettlen und später mit atheistischen Judenparteien politische Schiebungen zu vereinbaren sucht’.

Het ‘nordische’ ras en het zuivere bloed verschijnen hier dus geenszins als factoren in een rassenvraagstuk, maar als eigenschappen van de partijganger der Civitas Dei. Hitler zelf is weer bereidwillig genoeg om het zich te laten ontvallen, waar hij in hoogste extase geraakt over de ariërs, dragers van ‘menschliche Kultur und Zivilisation’: ‘Wer die Hand an das höchste Ebenbild des Herrn zu legen wagt, frevelt am gütigen Schöpfer dieses Wunders und hilft an der Vertreibung aus dem Paradies.’ Na zulk een categorische uitspraak kunnen de rassentheoretici van het slag Günther niet veel anders doen dan zich rangeren als de jezuïeten, die voor de ratio der ‘middenklasse’ het dogma nog eens gehoorzaam hebben te rechtvaardigen; de straf op de insubordinatie bestaat immers reeds bij voorbaat in een terugval in het rijk der verdoemde duivelskinderen, dat in de practijk door een concentratiekamp wordt verzinnebeeld. ‘Völkisch’ (dat door Hitler trouwens ook met ‘religiös’ op één lijn wordt gesteld) heeft in Mein Kampf vooral de betekenis van een contrast met het internationale Jodendom, dat Frankrijk al aan de rand van de afgrond heeft gebracht en in Rusland het bolsjewisme als masker heeft gekozen. Karl Marx wordt in dit verband geschilderd als vertegenwoordiger van de Antichrist, ‘der in dem Sumpfe einer langsam verkommenden Welt mit dem sicheren Blick des Propheten die wesentlichste Giftstoffe erkannte, sie heraus-

griff, um sie, einem Schwarzkünstler gleich, in eine konzentrierte Lösung zur schnelleren Vernichtung des unabhängigen Daseins freier Nationen auf dieser Erde zu bringen’. De ‘völkische’ wereldbeschouwing is voor Hitler dan ook iets anders dan een duitse wereldbeschouwing; ‘erst wenn der - politisch durch den organisierten Marxismus geführten - internationalen Weltanschauung eine ebenso einheitlich organisierte und geleitete völkische gegenübertritt, wird sich bei gleicher Kampfesenergie der Erfolg auf die Seite der ewigen Wahrheit schlagen.’ Wat voor het geloof de dogma's zijn, zijn voor het nationaal-socialisme de ‘Parteigrundsätze’, voegt de verdediger van Gods eeuwige waarheid er nog aan toe; men behoeft er zich dus niet meer over te verbazen, dat iets verder de partij met haar organen, de knokploegen inbegrepen, geschilderd wordt als het wapen par excellence in de strijd tegen de Antichrist, het duivelse internationalisme.

Wat blijft er derhalve over van het essentiële verschil tussen de ‘pure’ Staatsmystiek van het fascisme en de volks-, bloeden rasmystiek van het nationaal-socialisme, dat de Staat slechts als ‘Mittel zum Zweck’ erkent? Niets dan dit ene feit, dat men al constateren kon in de tijd van Cavour en Bismarck: dat er verschil bestaat tussen de italiaanse en duitse volksmentaliteit; dat er dus eveneens verschil bestaat tussen italiaans en duits ressentiment, tussen de italiaanse en duitse formule voor een staat, die de christelijke honger naar hiernamaals-mystiek moet bevredigen, pleit niet voor het essentiële verschil tussen fascisme en nationaal-socialisme, maar voor hun essentiële overeenkomstigheid, met secundaire verschillen! Het italiaanse volk met zijn katholiek verleden heeft genoeg aan de mystiek van de ‘pure’ Staat; het duitse volk met zijn door de lutherse rebellie verdeeld verleden en zijn manco aan europese civilisatie slikt de mystieke Staat alleen, wanneer hij zich aandient onder het motto van het nationale patent der germaanse superioriteit. Men kent de niet te overtreffen formule van Hitler: ‘Ein völkischer Staat wird... in erster Linie die Ehe aus dem Niveau einer dauernden Rassenschande herauszuheben haben, um ihr die Weihe jener Institution zu geben, die berufen ist, Ebenbilder des Herrn zu zeugen und nicht

Missgeburten zwischen Mensch und Affe.’ Zo al ergens, dan blijkt vooral hier, welke verwoestingen Christendom en darwinisme (d.i. gelovige en ongelovige vorm van christelijke moraal) in een brein kunnen aanrichten, wanneer zij verenigd optreden op de frontlijn der halfbeschaving; maar tevens, hoe prachtig beschermt dit schema de mens, die het voor zichzelf en de wereld rechtvaardigt, niet tegen het bittere nadenken over wat ‘ras’ in anthropologische zin werkelijk is! De ‘völkische’ Staat moet de duivelskinderen uitwerpen, dat is een geheel andere zaak! ‘Somit ist der höchste Zweck des völkischen Staates die Sorge um die Erhaltung derjenigen rassischen Urelemente, die, als kulturspendend, die Schönheit und Würde eines höheren Menschentums schaffen. Wir, als Arier, vermögen uns unter einem Staat also nur den lebendigen Organismus eines Volkstums vorzustellen, der die Erhaltung dieses Volkstums nicht nur sichert, sondern es auch durch Weiterbildung seiner geistigen und ideellen Fähigkeiten zur höchsten Freiheit führt.’

Wij kennen dit ‘hogere’, wij kennen deze ‘vrijheid’; wij kennen ook die ‘vrede’, ‘gestützt nicht durch die Palmwedel tränenreicher pazifistischer Klageweiber, sondern begründet durch das siegreiche Schwert eines die Welt in den Dienst einer höheren kultur nehmenden Herrenvolkes’; het is het bekende liedje op een ietwat veranderde wijs, en het ware een vergrijp tegen de goede smaak, die door citaten uit Mein Kampf toch al op een zware proef is gesteld, om uit den treure te herhalen, dat dit alles niet germaans, maar ‘augustijns’ is... of misschien alleen een weinig germaans, voor zover de Germanen in de europese geschiedenis slechts optreden, nadat zij door het Christendom zijn gedrild en geladen met hiernamaals-illusie en ressentiment. De moraal, die hier gepredikt wordt, is christelijke moraal, d.w.z. moraal in dienst van een ‘hoger leven’; en dit ‘hogere leven’ met zijn ‘hoger mensdom’ en zijn ‘hoogste vrijheid’ realiseert zich in de ‘völkischen’ Staat, de mystieke gemeenschap der kinderen Gods.

Naarmate het nationaal-socialisme in zijn tendentie onchristelijker wordt (onchristelijker, omdat men het woord ‘christelijk’ nu eenmaal voor alles met het geloof, en niet met de

discipline, vereenzelvigt), wordt het naar de vorm paradoxaler, maar het blijft daarom niet minder... christelijk. Een psycholoog zonder veel ervaring van de christelijke moraal zou zich nog verbaasd kunnen afvragen, waarom Alfred Rosenberg, voor de gelovige Christenen niet veel minder dan de Antichrist in eigen persoon, in zijn Mythus des 20. Jahrhunderts ‘karakter’, ‘gewetensvrijheid’ en ‘eer’ als de speciale criteria van het Germanendom en (krachtens zijn opvatting van de onveranderlijkheid dezer criteria door het bloed) dus ook van het duitse nationaal-socialisme propageert, terwijl de dagelijkse practijk van het nationaal-socialisme één apologie mag heten van karakterloosheid, spionnage en corruptie. Echter: het is naïef in de criteria van Rosenberg, die praedicaten van de burger in een germaanse ‘Civitas Dei’ zijn, psychologische, wetenschappelijk zelfs maar verdedigbare benamingen te zoeken; het gehele boek van deze leermeester van Hitler (die als de ware luie, indifferente katholiek overigens voor Rosenbergs haat jegens de christelijke kerk niet vatbaar is gebleken) onthult zich immers als variatie op een simplistisch zwart-wit-schema, dat van Mein Kampf alleen verschilt door een consequenter doorvoering der rancune en een iets bedrieglijker etalage van historische feiten. Der Mythus des 20. Jahrhunderts is de parodie van, maar ook het logisch vervolg op de duitse universiteitsbeschaving, die de mens veroorlooft van boven een worstmachine der encyclopedische geleerdheid en van onderen een philister op het peil van wijlen de Fliegende Blätter te zijn; men moet dus in Rosenberg het prestatievermogen van de worstmachine evenzeer bewonderen als de weerstand, die zijn philisternatuur aan de probleemverlokking, alle feiten eigen, zo hardnekkig geboden heeft. Dit werk van toch menselijke hersens is een monument van de compleetheid der algemene ontwikkeling (de democratie der kennis) zonder een zweem van wetenschappelijkheid; het mist, evenzeer als Mein Kampf, zelfs het bescheiden kenteken van relativiteitsbegrip in de regionen der ‘middenklasse’, de humor, en is als zodanig dus met de Fliegende Blätter nog niet eens te vergelijken. Wat Rosenberg aan culturele mimicry presteert, is, gegeven een zo fundamentele afkeer van cultu-

rele complicaties die het zwart-wit-schema der rancune zouden kunnen verstoren, niet minder dan ongelooflijk; ieder ander dan Rosenberg zou, gewapend met zoveel links en rechts samengeraapte kennis, ergens symptomen van ontwakende twijfel zijn gaan vertonen. De kracht van Rosenberg is, dat hij, type van de kleinburgerlijke student, die door het etaleren van Brockhaus-kennis gaarne als aristocraat wil poseren, de verleiding door de twijfel niet kent; het ressentiment beschermt hem als een harnas en een ‘Tarnkappe’. Waar Hitler zijn schema opvult met tien feiten, daar heeft Rosenberg er honderd; maar het schema blijft er even onveranderlijk door, het wordt alleen voor een bepaald publiek van Duitsers een nog consumabeler pompoen.

Zwart-wit: ‘Wie während des Bolschewismus in Russland der tartarisierte Untermensch jene mordete, die durch hohe Gestalt und kühnen Gang als Herren verdächtig erschienen, so schleifte der jakobinische schwarze Pöbel jeden aufs Schafott, der schlank und blond war.’ In deze ene zin heeft men het gehele schema van Rosenberg voor zich: de onveranderlijke constante in de geschiedenis, de strijd tussen de witte Godsstaat, gepersonifieerd evengoed in de germaanse Meister Eckart als in de blonde marine-officier, en de zwarte duivelsstaat, gesymboliseerd afwisselend door Egypte, Syrië, de Etrusken, het ‘jüdisch-römisch-syrisch-afrikanische’ Christendom en zoveel meer. Tegenover Hitler is Rosenberg de consequente; want wie God en het hiernamaals door de Germaan en de ‘nordische’ bloedmythe vervangt en zijn moraal, de Jodenhaat, op deze nieuwe methaphysica baseert, moet ook het christelijk geloof de oorlog verklaren om zijn conceptie van Civitas Dei contra Civitas Diaboli aan de hand van het gedresseerde feiten-materiaal te kunnen doorzetten. In het Christendom haat Rosenberg de duivel, zoals hij in de Jood de duivel haat; als hij dus een middeleeuwse christen, zoals de mysticus Eckart, wiens afhankelijkheid van Augustinus en de scholastiek zelfs hij niet kan verdonkeremanen, tot vertegenwoordiger van het Germanendom wil maken, ‘ontkerstent’ hij de mens Eckart, tot er een Germaan overblijft; deze vervalsingsmethode, met enig vernuft toegepast, omschrijft Rosenberg

theoretisch aldus: ‘Es gibt keine voraussetzungslose Wissenschaft, sondern nur Wissenschaft mit Voraussetzungen.’ Of elders: ‘Das was wir heute “die Wissenschaft” nennen, ist ureigenste germanische Rassenschöpfung, sie ist nicht irgendein technisches Ergebnis, sondern die Folge einer einzigartigen Form der Fragestellung an das Weltall.’ Ook de wetenschap wordt door Rosenberg dus, mèt de moraal, gemobiliseerd voor de Civitas Dei; oplichten door middel van de wetenschap is geoorloofd, mits in dienst van het witte principe. Op een andere plaats wordt daarentegen de leugen gekarakteriseerd als een rassenkenmerk, als ‘derschlimmste Feind der nordischen Rasse’. ‘Wer sich ihr hemmungslos ergibt, geht innerlich zugrunde und scheidet auch gewollt äusserlich aus germanischer Umgebung.’ ‘Ist die willenmässig-organische Lüge der Tod der nordischen Menschen, so bedeutet sie das Lebenselement des Judentums.’ Men ontmoet hier derhalve een bijzonder interessant grammaticaal probleem; zodra de functie van het vervalsen der feiten in dienst van de ‘witte partij’ geschiedt, noemt men haar ‘Wissenschaft mit Voraussetzungen’; wordt hetzelfde vervalsen van feiten echter toegepast in dienst van de ‘zwarte partij’, dan spreekt men van ‘Lüge’. De handeling is in beide gevallen dezelfde, alleen de morele waardering is in het ene geval de tegengestelde van die in het andere geval. De ‘luziferische’ leugen is waarheid (of germaanse dynamiek, als men liever een term à la Rosenberg wil), de ‘satanische’ leugen is leugen, tout simplement. De mens, die in dienst van het goede principe staat, kàn niet eens liegen, ook al zou hij dat begeren, ook al liegt hij dagelijks in opdracht van zijn propaganda-ministerie, ook al vervalst hij de historie tot een rassenstrijd-tractaat en de gecompliceerdheid der europese cultuur tot ‘Mestizenkunst’, ‘geistige Syphilis’ of ‘Idiotenkunst’. Het gaat, nogmaals, bij Rosenberg niet om iets, dat met negentiende-eeuwse wetenschap en wetenschappelijke argumentatie ook maar in de verte te maken heeft; het gaat bij hem om de ontmaskering van de Antichrist, die zich o.m. ook in de asphalt-cultuur manifesteert en door het kweken van bastaards de zuiverheid van de Godsstaat tracht te ondermijnen. ‘Ein Leichengeruch geht aus

von Paris, Wien, Moskau und Berlin. Der foetor judaicus vermischt sich mit dem Abhub aller Völker. Bastarde sind die “Helden” der Zeit, die Huren- und Nackttanzrevue unter Niggerregie die Kunstform der Novemberdemokratie. Das Ende, die Seelenpest ist da.’

Klassieker beschrijving van de ‘aetas ferrea’, het ijzeren tijdperk, dat aan de ondergang der wereld en het gericht voorafgaat, zou men bij een middeleeuwse kroniekschrijver bezwaarlijk kunnen vinden; alleen zijn de kometen en de kalveren met vijf poten hier vervangen door moderner tekenen der komende verschrikking en heeft de paus of keizer der tegenpartij plaats gemaakt voor de November-democratie. En waarom zou een man, die zozeer onder de ban staat van de apocalyptisch gekleurde rancune der christelijke discipline, in zijn haatontplooiing halt houden voor iets, dat in die mate een benijdenswaardige macht is geworden als het ensemble der christelijke kerken met hun geloofsartikelen? In Der Mythus des 20. Jahrhunderts krijgt de christelijke moraal, die er nooit tegen opzag misdaden te wijden en kanonnen te zegenen (mits...), haar troeven thuis, want zij herkent zichzelf niet meer als christelijk en vreet met haar ene helft dus haar andere op. Hitler en Paulus, de massahypnotiseur van de twintigste eeuw en de ‘epilepticus’ van Damascus, worden in deze conceptie niet als ‘propagandisten’ naast elkaar gesteld, maar aangewezen om elkaar te verscheuren. Het is mogelijk, dat de Olympus davert van het lachen bij dit schouwspel van christelijke ‘broederstrijd’, waarin, mirabile dictu, de broeders elkaar niet eens als broeders herkennen....

Een Godsstaat zonder hiernamaals-projectie, met God in de bijkeuken om het lagere werk te verrichten: het italiaanse fascisme. Een Godsstaat zonder hiernamaals-projectie, met een protestantse en een katholieke God om ook bij het lagere werk een veelzijdigheid te betrachten, die ‘het huis’ weer ten goede komt: Hitlers nationaal-socialisme. Een Godsstaat zonder hiernamaals-projectie, met een opvallende Germaan als portier ter voorkoming van misverstand, wat het ‘karakter’ en de ‘eer’ betreft: Rosenbergs nationaal-socialisme. In alle drie gevallen: een Godsstaat zonder hiernamaals-projectie,

een speculatie op een ‘hogere’ mystieke eenheid, die het chiliasme van de socialistische leer moet opslorpen en de socialistische gelijkheid ‘aan het einde der dagen’ moet vervangen door een gelijkheid van ‘kameraden’ en ‘volksgenoten’. Nationaal-socialisme is socialisme, dat van het bestaande nationalisme gebruik maakt om het internationalisme af te wenden; daarom werd het bestaande nationalisme, dat tot dusverre nauwelijks een ideologie was, maar veeleer een uit spontane reactie op vermolmde instellingen als het Heilige Roomse Rijk en het napoleontisch imperialisme voort gekomen sentiment, door de vertegenwoordigers van het rancuneuze kleinburgerdom in dienst gesteld van de staats- en volksmystiek met haar ideologische ‘bovenbouw’ van quasi-wetenschap en quasi-philosophie. Men kan dit een crisisverschijnsel noemen, in zoverre als men wel kan aannemen, dat een economische crisis het geloof in een onmiddellijk te verwachten heil een voorsprong geeft op het geloof in een ‘vrije associatie’ van een verre toekomst; men kan ook, zoals de orthodoxe marxisten, steeds maar blijven tamboeren op het karakter van ‘kleinburgerlijke tegenbeweging’, dat fascisme en nationaal-socialisme kenmerkt; maar zulke verklaringen raken slechts de peripherie, niet de kern. De strijd tussen marxisme en fascisme, die er beide op uit zijn elkaar als representanten van de duivel en zichzelf als kampioenen van het Godsrijk voor te stellen, is voor alles een strijd tussen twee interpretaties van christelijke gelijkheid zonder hiernamaals-projectie; vandaar hun fanatieke antagonisme (want de gelijkheid tussen Godskinderen en de gelijkheid tussen duivelskinderen willen niets met elkaar gemeen hebben), maar vandaar ook de zone van gemeenschappelijke grensbelangen tegenover de vrijheids- en gelijkheidsconceptie der negentiende eeuw, vandaar ook het gemakkelijke omslaan van communisme naar fascisme en omgekeerd (want niemand heeft van de gelijkheid, die men begeert, een heldere voorstelling). Het marxisme strijdt met het geloof in de wetenschap, in de dialectiek, in de evolutie; het fascisme strijdt met het geloof in de phrase, in de propaganda, in het blijvende; een Godsstaat, die komen moet, tegen een Godsstaat, die zich onophoudelijk (‘dynamisch’) verwerkelijkt.

Wij, die te christelijk zijn dan dat wij in een controverse tussen christelijke secten partij zouden kunnen kiezen, zijn in deze strijd slechts partij, voor zover het om... christelijke belangen gaat, en daarom maken wij op de sectariërs de indruk van oude liberalen, van ‘neutralisten’, van partijlozen. Maar over die partijloosheid is meer te zeggen dan onder liberalen welvoeglijk, onder neutralisten voorzichtig, onder partijlozen partijloos genoemd wordt....