De smalle mens

E. du Perron: De Smalle Mens

Onlangs las ik een graphologische bespiegeling van een mij overigens geheel onbekende heer Hellmuth Carsch in de Groene Amsterdammer naar aanleiding van de tentoonstelling van verluchte manuscripten, bijeengebracht door Santee Landweer te Amsterdam en ook in Den Haag geëxposeerd geweest bij de boekhandel Boucher. Op mij maakte deze beschouwing eerlijk gezegd de indruk van een aardige, postume Aprilgrap; de karakteristieken der diverse Nederlandse auteurs waren althans van dien aard, dat men ze ook zonder behulp van het manuscript en dus uitsluitend op grond van hun oeuvre wel geven kon. ‘De meeste dezer handschriften’, aldus eindigde de heer Carsch, ‘drukken lijdende zelfverzonkenheid uit’; het komt mij voor, dat men tot zulk een overdonderend resultaat ook wel kan komen zonder graphologische documenten te bezichtigen.

Over E. du Perron gaf de Heer Carsch het volgende ten beste: ‘Du Perron bevindt zich tusschen deze allen als een vreemde. Zijn handschrift openbaart een uitermate analytische verbeelding en hij teekent letterlijk een knuppel uit den zak, die hij in den grond van de zaak tegen zichzelf richt. Uit eenzelfde masochisme stelt hij wetten op als dwarsbalken, waaraan hij zich vastklampt.’

Deze karakteristiek trof mij; niet zozeer vanwege de definitie van de Heer Carsch waarschijnlijk, het zal meer toeval geweest zijn. Want, n'en déplaise de niet overduidelijke graphologische terminologie (wat is b.v. ‘uitermate analytische verbeelding’?): er komen in deze regels een paar zeer juiste opmerkingen voor. In de eerste plaats is Du Perron inderdaad in het milieu der Nederlandse letteren een volslagen vreemde, een outsider niet alleen door zijn zeker merkwaardige handschrift; in de tweede plaats is de ‘knuppel uit den

zak’, ‘die hij in den grond van de zaak tegen zichzelf richt’ een verdienstelijke waarneming van de heer Carsch; in de derde plaats is misschien ook ‘masochisme’ hier de juiste term, vooral omdat de heer Carsch, zeer terecht waarschijnlijk, heeft geconstateerd, dat de term ‘sadisme’ in verband met de persoonlijkheid van Du Perron geheel misplaatst zou zijn. De onbarmhartige critische knuppel van deze aggressieve schrijver, die men ergens eens met een fox-terrier heeft vergeleken, is in laatste instantie altijd een zelfgericht; hij analyseert zijn medemensen, omdat hem het leven met die medemensen als ongeanalyseerde, geïdealiseerde, door het licht van een ongemotiveerd ‘hogere’ bestraalde wezens, volstrekt onmogelijk is. En juist daarom heeft de heer Carsch gelijk, als hij Du Perron een vreemde noemt tussen de anderen; immers van de erfelijke belasting met zwoegende diepzinnigheid, die de Hollander, zij het weer op een gans andere wijze dan de Duitser, vaak belet de werkelijke diepten op te zoeken, heeft deze auteur met een scheut toegevoegd Frans bloed niets meegekregen en zijn laatste, ongetwijfeld zijn compleetste, persoonlijkste werk, De Smalle Mens, geeft deze ‘vreemde’, die iemand (het was, meen ik, Marsman) een ‘bijtend zuur’ heeft genoemd, ten voeten uit, met al zijn stylistische eigenaardigheden, zijn accent van ‘man tegen man’, zijn meedogenloze scherpte, zijn haat jegens de humbug, zijn warme genegenheid voor de weinige verwante geesten, die hij in en buiten zijn land ontdekt.

‘Mais au fond, cher lecteur, je ne sais pas ce que je suis: bon, méchant, spirituel, sot. Ce que je sais parfaitement, ce sont les choses qui me font peine ou plaisir, que je désire ou que je hais.’ Deze uitspraak van Stendhal heeft Du Perron als motto voor in zijn boek laten drukken; het is het fundament, waarop de levensbeschouwing van de ‘smalle mens’ is gebouwd. Deze ‘smalle mens’ begint niet met het opstellen van vaste, algemene principes, waaraan de levensverschijnselen voortaan tot in alle eeuwigheid zullen worden getoetst; neen, hij weet niets over zijn uitgangspunt, hij weet zelfs niet of hij spiritueel dan wel zot is; zijn verhouding tot de afzonderlijke dingen is primair, het generaliseren en abstraheren volgt

eerst uit het handgemeen met de concrete persoonlijkheden. De ‘smalle mens’ is de individualist, in zijn begrippenstrijd met de vervaarlijke collectieve wereldbeschouwingen, die hem dreigen op te slokken; maar dit individualisme stelt Du Perron niet als dogma en alleenzaligmakend geneesmiddel voor alle kwalen; het individualisme wordt voor hem juist het brandende probleem bij uitstek, hij werpt het midden in de strijd; hij stelt het beschikbaar... maar men moet het komen halen! In zijn inleidend woord aan de dichter A. Roland Holst (aan wie het boek is opgedragen) maakt Du Perron dadelijk het verschil duidelijk, dat er bestaat tussen de afzijdige aristocratie van de individualist, die in de poëzie een ‘tweede wereld’ heeft gevonden en de partijdige strijdvaardigheid van die andere individualist, voor wie het individualisme slechts waarde heeft als het in de slag zijn vitaliteit kan bewijzen. Tot de eerste categorie behoort Roland Holst, tot de tweede Du Perron; hun individualismen vinden elkaar echter in een gemeenschappelijke vijand, n.l. ‘de sfeer die men in het buitenland de akademiese zou noemen en waarvoor Holland tot symbool de Maatschappij van Letterkunde bezit’.

Een van te voren opgesteld, theoretisch principe is dus het individualisme bij Du Perron geenszins, zelfs niet een principe van dichterlijke afzijdigheid en mystieke eenzaamheid. Du Perron is individualist, omdat hij in een milieu geboren werd, dat hem aanwees op het individualisme; zijn instincten zijn individualistisch, zijn zoeken naar een criterium voor de menselijke waardigheid kan daarom niet tevreden worden gesteld met de panaceeën van communisme en fascisme; als individualist door afstamming, aanleg en opvoeding voelt hij zich dus ingeklemd tussen de collectivistische groeperingen, en omdat hij geen struisvogelpolitiek wil voeren, werpt hij nu zijn erfenis als hèt probleem in de strijd. Is het individualisme, waarmee wij zijn opgegroeid, ‘bon, méchant, spirituel, sot’? Du Perron geeft geen medicijn, maar één ding proeft men uit zijn stijl: dat hij weet wat hij bemint en wat hij haat, dat, met andere woorden, voor hem althans het individualisme nog een vitaal element is, een toetssteen en een scherpgeslepen wapen.

Als de grapholoog Carsch van Du Perrons ‘masochisme’ spreekt, dan wil hij daarmee ongeveer zeggen, dat diens polemische instincten eigenlijk op zelf beproeving uit zijn. Het weinig speelse Nederland heeft er vaak anders over gedacht; men heeft in de bijtend-persoonlijke ‘cahiers van een lezer’ (Voor Kleine Parochie; Vriend of Vijand; Tegenonderzoek), die aan de De Smalle Mens vooraf zijn gegaan, ten onrechte niets anders gezien dan het harteloze amusement van iemand, die er pleizier in heeft anderen te kwellen en te sarren. Deze wonderlijke misvatting van Du Perrons persoonlijkheid (wonderlijk, omdat de toon ook van deze geschriften reeds overal de strijdbare individualist, de vijand van de ‘edeldoenerij’ verraadt) werd in de hand gewerkt door de afwezigheid van sluiers, nevels en rode rozen, d.w.z. van alles wat naar verdoezelende vaagheid en aesthetisme-ethicisme kon zwemen; men zag in deze bundels uitsluitend het spel, men zag niet, hoe dit spel een ernst voorbereidde, die zonder spel nooit zou zijn ontstaan. Moet men niet met zeer veel heilige waarden spelen, eer men aan zijn eigen ernst toe is? Moet men niet eerst alle raffinementen van het individualisme hebben geproefd, om het in het beslissende ogenblik grondig te kennen, wanneer het er om gaat het te verdedigen tegen de schetterende leuzen der collectivisten? De betekenis van die ‘cahiers van een lezer’ is (afgezien dus van de litteraire waarde op zichzelf), dat zij Du Perron de weg hebben leren vinden in de ‘wereld van de geest’; zij hebben hem de zekerheid verschaft, die menige al te vurige kampioen voor het individualisme ontbreekt, zij hebben hem wegwijs gemaakt in een tijd, toen hij het individualisme nog als luxe kon beschouwen. Nú is het individualisme noch voor Du Perron, noch voor wie ook een luxe artikel, en een boek als De Smalle Mens mag daarom niemand ongelezen laten, die met individualistische instincten is geboren en daarbij het gevaar ziet! Du Perron luidt, zonder pathetische manieren en op zijn manier, een noodklok; hij, die het individualisme door en door kent, weet, dat het niet aangaat zich op dit ogenblik pedant op zijn intellect en culturele waarden te verheffen; daarom tracht hij de ‘smalle mens’ en ‘ons deel van Europa’ te rechtvaardigen door het

te beproeven aan de theorieën van het historisch-materialisme en van Mussolini; hij zet het ontleedmes in het eigen ‘geesteslichaam’, als ik die paradox gebruiken mag. Voor alles de strijdbaarheid; indien na scherpe tortuur mocht blijken, dat het individualisme tegen een persoonlijkheid als Trotzki niet bestand is, dan is het ook niet waard ons hoogste criterium te blijven; wij zijn geen fetichisten, die zich vastklampen aan een afgodsbeeld, wij zetten ook onze dierbaarste bezittingen op het spel.

Deze onbevangen houding tegenover eigen ‘bezit’ is het, die Du Perron, de strijder voor het individualisme, tegelijk tot het geweten van het individualisme maakt. Met een minimum aan donquichoterie en bereid om ieder argument contra gretig te aanvaarden, mits het de moeite van het bestrijden waard is, handhaaft deze auteur de rechten van de onderscheiding en de nuancering, in een tijd, die voor deze dingen niet veel anders dan minachting over heeft. Daarom alleen al mag men zijn boek één van de belangrijkste verschijningen van dit jaar noemen.

De Smalle Mens is een merkwaardig voorbeeld van een door en door individualistisch boek, dat door de tijdsomstandigheden, door de conflicten van de schrijver met zijn wereld, omgeslagen is in een sociaal boek. De afrekening met de sociale problemen is, dat voelt men aan de wijze, waarop zij aan persoonlijke waarnemingen en ontmoetingen ontspringen, de individualist Du Perron afgedwongen. Hij komt uit een andere wereld dan die van de strijd om maatschappelijke waarden, en vele hoofdstukken uit De Smalle Mens leggen nog getuigenis af van die herkomst. Oorspronkelijk was een ‘flirt met de revolutie’ voor Du Perron nog meer een discussie tussen individuen (hij enerzijds, Trotzki, Malraux anderzijds), zoals hij in dit boek meer interessante discussies voert; pas langzamerhand, vooral ook onder invloed van de gebeurtenissen in Duitsland, gaat het sociale vraagstuk overheersen, tot het in het uitstekende hoofdstuk ‘Ons deel van Europa’ voorlopig met een diep indringend gesprek over onze cultuurphase wordt afgesloten.

De belangstelling van Du Perron richt zich echter op veler-

lei, dat men niet in engere zin tot de sociale quaestie kan rekenen, hoewel het er toch altijd mee in verband kan worden gebracht. De veelheid van onderwerpen in deze bundel is verbluffend, en toch is de veelheid niet chaotisch, omdat de persoonlijke zuurdesem alles doortrekt. Waarover hij ook spreekt, Du Perron beroept zich nooit op autoriteiten of specialisten; hij nadert tot de toneelspeler, tot de poëzie, tot de filmquaestie, tot de erotiek en tot onze koloniale letterkunde met dezelfde ondogmatische onbevangenheid, die ook zijn positie ten opzichte van het individualisme kenmerkt. In alle cultuurphaenomenen zoekt hij achter de gebaren de mens, die deze weidse gebaren nodig heeft om zich van anderen te onderscheiden; vandaar zijn bewondering voor ‘de menselijke staat bij kookpunt’ (Malraux' La Condition Humaine), vandaar zijn woedende verachting voor de grote acteur en de nog grotere regisseur; de onvoorwaardelijke weerbaarheid van Malraux' romanfiguren, hun ‘entweder-oder’ tegenover het leven is voor Du Perron wel het duidelijkst contrast met wat hij ironisch qualificeert als ‘de grote dingen van de planken’; ‘men komt aan zijn werkelike waarden eerst toe als men de acteur grondig in zichzelf heeft vermoord.’ Dat hoofdstuk over de toneelspeler is mede een van de allerbeste van het gehele boek; men verbaast er zich na lezing over, dat men aan deze au fond zo eenvoudige beschouwing van het toneelprobleem niet eerder heeft gedacht, dat men zich liever door de zwaarwichtige programma's van deze of gene regisseur laat imponeren dan recht op de kern van het vraagstuk af te gaan, gelijk Du Perron doet.

Men zou kunnen zeggen, dat bij Du Perron, ook in zijn strijd tegen de collectivistische dogma's, de aanval eigenlijk altijd de acteur in de mens geldt. De acteur: dat is de voorgrond van leuzen, dogma's en ‘sterke’ allures, die moeten maskeren, welk een hulpeloze, naakte individualiteit zich achter die voorgrond wil verbergen. De acteur: dat is voor Du Perron ook in het bijzonder de Nederlandse mentaliteit, die hij hier heeft gepersonifieerd in de gestalte van Jan Lubbes. Wie is Jan Lubbes? Jan Lubbes is Nederland, dat zich groter, gewichtiger, dramatischer voordoet dan het is; Jan Lubbes is Nederland als ac-

teur van geestelijke waarden, die het niet bezit en waarvoor het zijn werkelijke waarden smadelijk verloochent. En als ik van De Smalle Mens in één zin een karakteristiek zou moeten geven, dan zou ik dit zeggen: dit boek verdedigt met de grootst mogelijke luciditeit de mens tegen de toneelspeler, de ‘menselijke waardigheid’ tegen de menselijke aanstellerij.