Over de briefwisseling tussen Menno ter Braak en D.A.M. Binnendijk
Dirk Adrianus Michel Binnendijk (Leiden 12-10-1902 - Amsterdam 01-06-1984), criticus en dichter; jaargenoot van Menno ter Braak als student letteren/geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, 1928 doctoraal geschiedenis aldaar; 1926-1931 redacteur van De vrije bladen en mede-samensteller van de letterkundige jaarboeken Erts en Balans; 1927 kunstredacteur bij De Telegraaf, 1928-1931 leraar aan Het Baarns Lyceum, 1931-1941 aan het Vossius-gymnasium te Amsterdam, 1941-1945 aan het Barlaeus-gymnasium aldaar en sedert 1945 chef Kunstzaken bij de gemeente Amsterdam.
Dick Binnendijk groeide op in Zutphen als enig kind van de directeur van hotel 'Du Soleil' aan de Zaadmarkt. In september 1921 kwam hij aan als student geschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam. Na enkele maanden ontstond een beslissende vriendschap met zijn jaargenoot Menno ter Braak. Hoewel ondernemender en extraverter dan Ter Braak, zou Binnendijk steeds in de schaduw blijven staan van deze vriend, die de grotere en meer polemische geest van beiden was. In Amsterdam ging Binnendijk contacten aan met talrijke belangrijke vertegenwoordigers van de jongere schrijversgeneratie van de jaren twintig, onder wie H. Marsman, Jan Campert, Roel Houwink, C.J. Kelk, Martinus Nijhoff en Constant van Wessem. Spoedig gold hij als een spil in de nieuwe beweging, die zich bijeen wist in het streven naar gloedvoller expressie en gedurfder experiment. De literatuur was Binnendijks ware domein, niet de wetenschap of het studentenleven.
Omstreeks 1923 had Binnendijk korte tijd de gewoonte in een zwart hemd op straat te verschijnen als teken van een 'fascistische' gezindheid. Toch noemde hij zich democraat, omdat de democratie ruimte liet voor de waarden die hij hoog hield: antiburgerlijkheid, rebellisme, estheticisme. Met het fascisme naar Italiaans model als politieke stroming is hij zeker niet te vereenzelvigen.
Als dichter betoonde Binnendijk zich levenslang een aanhanger van de zogeheten autonomieopvatting van het literaire werk. De literatuur vormt een onafhankelijk terrein, waar de wetten van het dagelijks leven niet van toepassing zijn. In een programmatische bespreking van Nijhoffs dichtbundel Vormen in Propria Cures (29-11-1924 en 6-12-1924) had hij zijn ideeën hieromtrent uiteengezet. 'Het gebied der dichtkunst', redeneerde hij, 'valt in geen enkel opzicht samen met eenig reëel levensgebied'. Het rijk van de kunst wordt geregeerd door eigen wetten oftewel 'vormen'. Vormen zijn de creatieve, organiserende principes van de kunst; zij geven aan de oorspronkelijke inhoud van een werk een compleet nieuwe, onherkenbare gedaante.
In deze opvatting lag de bron van een ernstig en principieel meningsverschil met zijn vriend Ter Braak. De 'twee Dioscuren', zoals zij wel beschouwd werden, kwamen ten vurigste met elkaar te polemiseren. De controverse, die een groot deel van het literaire leven in de greep kreeg, ging - naar een uitspraak van de dichter J.C. Bloem - de geschiedenis in als de strijd van 'vorm of vent'. Ter Braak had het artistieke streven van Binnendijk vanaf het begin erkend als een poging om aan een zeer persoonlijke emotie een 'gemeenschappelijke', dus voor allen herkenbare vorm te geven (Propria Cures, 2-6-1923). Maar tevens had hij op het gevaar van precieusheid en epigonisme gewezen: een geslaagde vorm kan gemakkelijk een succesformule worden.
In 1930 publiceerde Binnendijk de bloemlezing Prisma. Bloemlezing uit de Nederlandsche poëzie na 1918 . Deze bundel bevat naast toonaangevend werk verscheidene verzen van dichters die ook toen al voor tweederangs doorgingen. Ter Braak viel over de samensteller heen en hekelde het poëticale 'dogma' dat naar zijn mening Binnendijk in de inleiding verkondigde, alsof schoonheid verkrijgbaar zou zijn op recept. 'Poëzie is geen ontroerend spreken', had Binnendijk in een berucht geworden zin geschreven, 'maar een van de aanleiding en den schrijver losgeraakt gewas, een natuurlijk organisme, een bloem'. Ter Braak voelde dit als een orakelspreuk en als een bagatellisering van het belang van de auteur. Ter Braak en zijn inmiddels nieuwe vriend, de schrijver E. du Perron - met wie hij het tijdschrift Forum oprichtte -, stelden er het primaat van de 'vent' tegenover: de persoonlijkheid van de schrijver, zoals die zich in het werk manifesteert.
Binnendijk was van 1926 tot 1931 mederedacteur van het literaire tijdschrift De Vrije Bladen , een nadrukkelijk vernieuwend tijdschrift voor letteren en kunst, platform voor de nieuwe generatie. In 1927 werkte hij een half jaar als kunstredacteur bij De Telegraaf . Aan deze betrekking kwam op 1 juli van dat jaar een einde nadat de directie aan Binnendijk het verbod had opgelegd het manifest van de op 25 juni van dat jaar opgerichte Filmliga Amsterdam te ondertekenen en in de krant over de Filmliga te schrijven. Zijn enthousiasme voor zich toen sterk ontwikkelende kunstdisciplines als toneel, dans, musical en film droeg hij uit in het maandblad Rythme (1927-1928).
In 1928 kwam er aan Binnendijks studententijd een einde. Op 4 juni van dat jaar studeerde hij af als historicus met lesbevoegdheid Nederlands. Na een onstuimig en promiscue liefdesleven dat hij nooit helemaal zou opgeven - vanaf 1924 had hij een jarenlange relatie met de schrijfster en critica Emmy van Lokhorst -, trouwde hij in 1929 te Londen met Enny Paauw. Zij bracht uit haar vorige huwelijk met de journalist C.J.J. de Graaff een achtjarige zoon, Edo, mee. Intussen had Binnendijk een baan gevonden als leraar Nederlands, eerst vanaf 1928 aan het Baarnsch Lyceum en daarna, van 1931 tot 1941, aan het Vossius-gymnasium te Amsterdam.
Ook gedurende zijn leraarstijd was Binnendijk als publicist en dichter productief - zo schreef hij doorwrochte poëziekritieken voor de Nieuwe Rotterdamsche Courant -, maar de centrale plaats in het letterenleven die hij had ingenomen, was hij na de 'vorm of vent'-discussie voorgoed kwijt. De poëtica van Forum zou tot ver na de Tweede Wereldoorlog de Nederlandse literatuurtheorie blijven domineren. In de dichtbundels die Binnendijk het licht deed zien - onder meer Het andere land (1930), Onvoltooid verleden (1936), Oog in oog (1946) - bleef hij de schoonheidszoeker met een voorliefde voor archaïsche vormen als sonnet en kwatrijn. In de kritiek werden zijn gedichten daarom wel gekwalificeerd als 'edelsmeedwerk', gemaakt volgens een te rationeel en onbezield schoonheidsrecept. Anderen prezen Binnendijk juist om zijn doordachte aanpak. Zo betitelde Marsman hem als 'jurist der schoonheid'.
Een pure estheet wilde Binnendijk evenwel niet heten. Juist in het streven om langs de weg van de schoonheid boven het alledaagse uit te stijgen, zag hij een sterk kritisch en ethisch element werkzaam. Sedert de Eerste Wereldoorlog was er naar zijn oordeel sprake van een fundamentele afbraak, vernietiging en politisering van de cultuur. (gegevens overgenomen uit Biografisch Woordenboek van Nederland, lemma D.A.M. Binnendijk door Léon Hanssen)
De correspondentie met Binnendijk omvat ca. 215 brieven. Zie de chronologische lijst van deze brieven. Van iedere brief wordt naast de leestekst het originele manuscript of typoscript getoond. Klik op de afbeelding om die te vergroten. De afbeelding wordt dan in een popup-venster getoond.
De oorspronkelijk onder leiding van Léon Hanssen getranscribeerde briefwisseling met D.A.M. Binnendijk is door de redactie van mennoterbraak.nl, in samenwerking met Rob Groenewegen, Mirjam Koelewijn, Marianne Meijer en Fred Reurs, gecorrigeerd en voor digitale publicatie geschikt gemaakt. Krijn ter Braak voorzag iedere brief van scans van de originele documenten. Karin Eggink plaatste de brieven on-line.
Meer over de wijze waarop de correspondentie van Menno ter Braak op deze website wordt gepubliceerd in brieven op mennoterbraak.nl en ingrepen in de tekst. Zie ook de lijst van alle personen en instellingen waarmee Ter Braak brieven heeft gewisseld.
Zie opdrachtexemplaren van Politicus zonder partij, Afscheid van domineesland, Van oude en nieuwe christenen, Mephistophelisch, De augustijner monnik en zijn trouwe duivel en De nieuwe elite
