Comité van Waakzaamheid

Waakzaamheid

In navolging van gelijksoortige comités in Frankrijk, België en Groot-Brittannië werd op 27 juni 1936 in Amsterdam het Comité van Waakzaamheid van antinationaalsocialistische intellectuelen opgericht. Het comité riep in zijn beginselverklaring Nederlandse intellectuelen van alle politieke gezindten op zich bij deze organisatie aan te sluiten en het gevaar van het nationaalsocialisme, dat sinds het begin van de jaren dertig ook buiten Duitsland sterk aan invloed won, te bestrijden en de geestelijke vrijheid te verdedigen. 


Oorspronkelijk was het comité een initiatief van E. du Perron, die al geruime tijd vanuit Parijs had geijverd voor de oprichting van een antifascistische bond van intellectuelen in Nederland. Menno ter Braak, de historici Jan Romein en G.W. Kernkamp waren degenen die het comité feitelijk van de grond hebben getild. De eerste twee traden toe tot het bestuur van het comité, Ter Braak als secretaris, terwijl Du Perron de ontwikkelingen van een afstand bleef volgen.


Het comité, dat onder voorzitterschap stond van de humanist en filosoof H.J. Pos, ontplooide verschillende activiteiten. Leden trokken geregeld het land in om de bedoeling van de organisatie toe te lichten, er werden pamfletten verspreid, er werd een bulletin uitgegeven en er werden bijeenkomsten georganiseerd waar de hoofdbestuursleden lezingen hielden. Ook steunde het comité de pogingen die ondernomen werden om het asielrecht te verruimen voor politieke vluchtelingen, dat door de regering-Colijn was beperkt. Verder publiceerde Waakzaamheid in totaal vierentwintig brochures. In de eerste reeks stond vooral de theoretische analyse van het nationaalsocialisme centraal, zoals onder andere blijkt uit de brochures van Anton van Duinkerken (Katholicisme en nationaalsocialisme) en van Menno ter Braak (Het nationaalsocialisme als rancuneleer). In latere brochures trad de politieke actualiteit meer op de voorgrond. 


Onder de aanhang van het comité, die schommelde tussen de 1000 en 1200 leden, bevonden zich zowel sociaaldemocraten, communisten, vrijzinnig-democraten als rooms-katholieken. Niettemin werd Waakzaamheid er onder meer uit katholieke hoek van verdacht in wezen een communistische cel te zijn, waardoor de meeste rooms-katholieke leden zich genoodzaakt zagen hun lidmaatschap op te zeggen. Ook van de kant van de massabeweging Eenheid door Democratie, die in 1935 was opgericht en zich uitdrukkelijk tegen zowel fascisme als communisme verzette, werd het comité beschouwd als een communistische mantelorganisatie. 


Binnen het comité speelde deze kwestie van meet af aan een belangrijke rol. Al voor de oprichting van het comité was de vraag gerezen of het zich ook niet moest keren tegen het communisme, dat volgens menigeen minstens zo gevaarlijk leek als fascisme en nationaalsocialisme. In 1937 dreigde zelfs een crisis toen het bestuur weigerde zich naar aanleiding van de Moskouse showprocessen tegen het communisme uit te spreken. Maar in verschillende brochures nam het comité duidelijk stelling tegen het communisme, zoals in die van Hoetink en Brugman uit 1938. In datzelfde jaar werd in een nieuwe beginselverklaring tevens uitgesproken dat de democratie de enige aanvaardbare staatsvorm was. 


In 1939 verzette het comité zich uitdrukkelijk ook tegen het communisme. Directe aanleiding was het Hitler-Stalin pact van augustus 1939, waarmee de communisten van aartsvijanden tot bondgenoten van Hitler werden. Leden die lid waren van de communistische partij (CPH) werd gevraagd om op te stappen en op 6 januari 1940 werd in Utrecht een ledenvergadering belegd om Waakzaamheid op te heffen. 

Tegelijk werd een nieuw comité van intellectuelen tot verdediging van de geestelijke vrijheid opgericht. Voor leden van NSB en CPH was in het nieuwe comité geen plaats. Met de Duitse inval in mei 1940 kwam er ook een eind aan deze nieuwe organisatie.



Ter Braak en het nationaalsocialisme

Menno ter Braak publiceerde in de jaren dertig in verschillende kranten en tijdschriften over (de effecten van) het opkomende nationaalsocialisme. Het bekendst zijn geworden Het Nationaalsocialisme als Rancuneleer en Antisemitisme in rok in De Blaasbalg. 

Zie ook een overzicht van Ter Braaks optredens in de afdeling lezingen van deze website en de afdeling bibliotheek waar zijn exemplaar van Hitlers Mein Kampf is in te zien. 

Ter Braak vertaalde en bewerkte van Hermann Rauschning Die Revolution des Nihilismus. Kulisse und Wirklichkeit im Dritten Reich (De nihilistische revolutie. Schijn en werkelijkheid in het Derde Rijk, Den Haag, H.P. Leopold, 1939), en (samen met Max Nord) Gespräche mit Hitler (Hitlers eigen woorden. Politieke gesprekken met Hitler over zijn werkelijke bedoelingen, Den Haag, H.P. Leopold, 1940). Hitlers eigen woorden werd direct na publicatie, op 8 maart 1940 in beslag genomen wegens belediging van een vreemd staatshoofd (Zie de reactie van Ter Braak in Het Vaderland van 9 mei 1940). 



Over het Comité van Waakzaamheid

Frits Boterman, Tussen utopie en crisis. Nederland in het interbellum 1918-1940, voorpublicatie  'Verzuiling stond intellectuele vuist tegen het nationaalsocialisme in de weg' op Historiek.net, 4 mei 2021

Peter Derkx, Waakzaam tegen het nationaal-socialisme in H.J. Pos, 1898-1955: Objectief en partijdig, Biografie van een filosoof en humanist, Amsterdam, 1948

Léon Hanssen, Leren met je rug te denken en Het comité van waakzaamheid in Sterven als een polemist

E. Kieft, Het plagiaat. De polemiek tussen Menno ter Braak en Anton van Duinkerken. Nijmegen 2006 
E. Kieft, Toelichting bij Mein Kampf, geschreven voor deze website, 2011 (pdf)
Hanne Laceulle, Geen eenheid, door verscheidenheid, Verschillen tussen het antifascisme van Eenheid door democratie (1935-1940) en het Comité van Waakzaamheid (1936-1939) (pdf)
A. Meilink, Het Comité van Waakzaamheid na veertig jaar in: Jaarboek voor de geschiedenis van socialisme en arbeidersbeweging in Nederland, Sunschrift 125, Nijmegen 1977, p. 257-274.

Hermann Rauschning, Gesprekken met Hitler, Vertaling Auke Wouda, Voorwoord Jan Oegema, Nawoord Prof. Dr. H.W. von der Dunk, Bijlage: Inleiding van Menno ter Braak bij Hitlers eigen woorden (1940), de Prom, Amsterdam, 2003

G.M. van der Vliet, Het nationaal-socialisme als rancuneleer, Nadere analyse en interpretatie van de zevende brochure van het Comité van Waakzaamheid, 2010 (binnenkort aanklikbaar)

M. Weisglas, De Sleutel: orgaan van het Anti-fascistisch Studenten Comité, oktober 1935- april 1937 in De Gids, Jaargang 154, no. 4 (pdf)
L.R. Wiersma, Het comité van Waakzaamheid van antinationaalsocialistische intellectuelen (1936-1940) in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis van Nederland, jrg. 86, nr. 1, 1971, p. 124-150.


Illustratie rechts: Anthony Eden, Richard Law, Winston Churchill, Harold Nicholson, De 'vrede' van München beoordeeld door Britse conservatieve staatslieden,1938