De antichrist

Naar aanleiding van: Joseph Roth, Der Antichrist.

In een van zijn allerlaatste gedichten, behoorend tot den binnenkort verschijnenden cyclus Voces Mundi, een soort poëtische samenspraak over de nooden van dezen tijd, laat Greshoff een van deze ‘samensprekers’ in een visioen den ondergang der wereld voorspellen:

Ik citeer hier opzettelijk een gedicht van een tijdgenoot, dat door zijn bezielden toon geen twijfel overlaat aan de echtheid der inspiratie om daaraan te demonstreeren, hoe zelfs in de twintigste eeuw, die zich dikwijls beroemt op de ‘wetmatigheid van het verstand’, nog de middeleeuwsche voorstelling van het einde der dagen levend is; hoe één moment van poëtisch inzicht in het futiele en voorbijgaande van alles, waarom wij ons zoo druk plegen te maken, in staat is weer het panische angstvisioen van den ondergang der wereld op te roepen. En waarom ook niet? Wat wij op onze middeleeuwsche collega's voor schijnen te hebben, is een wetenschappelijke ordening van de stof, die voor dien middeleeuwer onderworpen scheen aan een gansch andere, ondoorgrondelijker wetmatigheid: den strijd tusschen God en Duivel. Die ordening maakt het ons mogelijk een zekere oppervlakkige rust te vinden

bij het besef, dat alles uit te drukken is in formules. De formules zijn daarom zoo geruststellend, omdat zij uit den mensch zelf zijn voortgekomen; terwijl de middeleeuwer zich overgeleverd voelde aan een bovenzinnelijk spel, waarvan hij hoogstens de teekenen kon trachten te duiden, gaat de tegenwoordige menschheid prat op de astronomie. Omdat men ons op school geleerd heeft, dat de komeet van Halley op gezette tijden haar opwachting komt maken, of, als zij bij ongeluk niet terugkomt, wel uit elkaar zal zijn gevallen en zich minstens door een sterrenregen zal presenteeren, is een stuk van den angst voor het verschijnen van kometen weggenomen; overal waar de formule iets wetmatigs inschakelt, worden wij meer en meer immuun voor de paniek. Een ziekte heeft minder verschrikkingen, wanneer men weet, dat zij door een bacil wordt veroorzaakt. De geschiedenis verliest veel van haar bloederige en zeer onstichtelijke wanordelijkheid, wanneer geschiedphilosophen ons hebben duidelijk gemaakt, dat aan al het rumoer en gemoord een ontwikkelingsprincipe ten grondslag ligt, dat zich door rumoer en moord in het geheel niet laat imponeeren.

Wij leven dus bij de formule in pais en vree....maar juist zoolang, als de formule zich toereikend toont. Wie meent, dat het irrationeele moment verdwenen of zelfs maar minder sterk geworden is, behoeft slechts even naar onze Oostelijke buren te kijken om genezen te zijn van dien

waan. Alles wat men een historisch, middeleeuwsch begrip zou hebben geacht, viert daar zijn opstanding; de mystiek triomfeert over de formule, het oude, primitieve schema van God en Duivel herleeft in de tegenstelling van gezegend en gevloekt ras (verbonden met dezelfde practische consequentie: de pogrom), de wetenschap wordt weer de dienstmaagd der theologie (ditmaal der nieuwe bloed-theologie van de ‘arische’ voortreffelijkheid). De macht van de formule is voor de zooveelste maal niet bestand gebleken tegen de apocalyptische behoefte aan verlossing van een volk, dat in Hitler den ‘vredeskeizer’ huldigt en in de Joden de speciale werkzaamheid van den Antichrist meent te bespeuren. Het zou mij niet verwonderen, als binnenkort een groote, bloedige en geheel onverwachte komeet aan den nachtelijken hemel verscheen, die door een jammerend Europa werd begroet als het onweersprekelijke teeken van den komenden ondergang, als de verkondiging van den Antichrist in eigen persoon; want aan het Duizendjarige Rijk, dat door den Führer voorspeld is, behooren rampen vooraf te gaan, wil men de chiliastische profetieën gelooven.

De verwachting van het zoogenaamde ‘ijzeren tijdvak’ en de komst van den Antichrist speelt in de middeleeuwsche samenleving zulk een groote rol, dat men bijna geen geschrift uit dien tijd kan opnemen zonder er de sporen van dat ideeëncomplex in aan te treffen. Men stelt zich

daarom zeer ten onrechte wel eens voor, dat de middeleeuwer in een toestand van voortdurende krampachtige verwachting leefde, maar zulk een opvatting is niet houdbaar. Ongetwijfeld heeft de angst voor bovennatuurlijke dreigementen veel meer vrij spel gehad dan in onze maatschappij; maar het allermerkwaardigste aan de middeleeuwsche apocalyptische voorstellingen is juist, dat zij ook het leven van allen dag beheerschten. Dat aardbevingen, bloedregens, maansverduisteringen, bijzonnen, sprinkhanen, kalveren met vijf pooten, apoplexieën en andere onverwachte bezoekingen den onwetenschappelijken mensch teekenen schijnen van een naderend onheil en zelfs van een groote wereldkatastrophe, ligt eigenlijk tamelijk voor de hand; maar dat men b.v. zijn politieke tegenstanders beoordeelt als afgezanten van den Antichrist en dat men zijn geheele politieke terminologie richt naar die wijze van beoordeeling is mijns inziens een veel overtuigender bewijs voor de allesbeheerschende macht van zulk een levensbeschouwing. Bij de nuchterste politici uit die dagen kan men steeds weer de opvatting aantreffen, dat in de politiek van hun tegenstander de hand van den Antichrist gezien moet worden.

De Antichrist incorporeert voor den middeleeuwer het kwaad....vooral dus bij zijn vijand, tout comme chez nous. Soms is de Antichrist een door den duivel bezeten mensch, soms een incarnatie van den duivel, zooals Christus de incarna-

tie is van God, en andermaal wordt hij eenvoudig met Satan zelf geïdentificeerd. Doordat de voorstellingen van den Antichrist versmolten zijn met die van den ondergang der wereld (een ‘ijzeren tijdvak’ in tegenstelling tot het ‘gouden tijdvak’, waarin de vredeskeizer zal regeeren), kan men in het middeleeuwsche wereldbeeld, bij tientallen variaties op dat eene thema, toch een betrekkelijk simpel schema ontdekken; de middeleeuwer constateert eenvoudig overal daar het wroeten van den Antichrist, waar hij de aardsche goederen misbruikt acht ten bate van een goddelooze gezindheid en hij koppelt daaraan de toekomstverwachtingen automatisch vast. Keizers en pausen, keizers en tegenkeizers, pausen en tegenpausen hebben elkaar dus verketterd met de wederzijdsche beschuldigingen, dat zij afgezanten waren van den Antichrist, voorboden van het ‘ijzeren tijdvak’, bovendien (één van de zeer vaak voorkomende eigenschappen, aan den Antichrist toegeschreven!) hypocrieten met het masker van den Godsgezant, die onder den bedrieglijken schijn van godgevallig werk te doen, bezig waren het Godsrijk te ondermijnen. Van den Antichrist wordt gezegd, dat hij den tempel van Salomo zal herstellen en daar zal zetelen, ‘ostendens se tamquam sit Deus’ (zich voordoend alsof hij God ware); en reeds de beroemde paus Gregorius de Groote waarschuwt herhaaldelijk en dringend tegen deze schijnheilige vermommingen van den Booze, die ‘per hypocrisin sanctitatis’

de wereld aan zijn heerschappij tracht te onderwerpen.

Ik behoef wel niet speciaal uiteen te zetten, dat daarmee de mogelijkheid gegeven was letterlijk iedereen, als het zoo in de lijn der politiek lag, aan de kaak te stellen als een afgezant van den Antichrist, want zelfs van den voortreffelijksten keizer en den eminentsten paus kan men beweren, dat hun voortreffelijkheid slechts op veinzerij berust. Exacte bewijzen voor iemands hypocrisie zijn moeilijk te geven, en alles hangt af van de gezindheid van den beoordeelaar. Ook Napoleon heeft men nog als den Antichrist gezien; maar die opvatting heerschte niet bij zijn oude garde...Het nieuwe boek van Joseph Roth, den schrijver van Hiob en Tarabas, knoopt aan juist bij het optreden van den Antichrist als huichelaar. ‘Dit boek schreef ik als een waarschuwing en een vermaning, opdat men den Antichrist herkenne in alle gestalten, waarin hij zich vertoont.’ Volgens Roth is de Antichrist reeds lang onder ons, maar in zooveel schijnheilige gewaden, ‘dat wij, die gewoon zijn hem sedert jaren te verwachten, hem niet bespeuren.’

Roth neemt hier dus het middeleeuwsche motief, dat eigenlijk nooit geheel uit de volksphantasie is verdwenen, weer op, om het te gebruiken als een ethischen maatstaf voor zijn eigen tijd. Ook voor hem is de Antichrist de voorbode van den ondergang der wereld, al bedoelt Roth daarmee dan ook niet een wereldbrand of een andere spe-

ciale katastrophe. Omdat de Antichrist onder ons is en overal de Godsgaven bederft, waar hij komt, sterft de wereld een langzamen, killen dood aan haar eigen talenten, dat is Roths voornaamste motief.

‘Soms, als ik een acteur tegenkom, wiens gezicht en gestalte mij van de film bekend zijn, komt het mij voor, dat ik niet hemzelf maar zijn schaduw tegenkom; hoewel het toch zeker is en mijn verstand mij zegt, dat hij die schaduw, die ik van het witte doek ken, heeft gecreëerd. Toch wordt hij aldus, wanneer hij mij tegenkomt, met al zijn lichamelijke leven, de schaduw van zijn eigen schaduw.’

Met dit heldere voorbeeld karakteriseert Roth zeer precies, wat hij onder den Antichrist verstaat. In onze wereld dreigt alles, wat ons ten goede gegeven is: de techniek, de uitvindingen, het verstand, ons ten kwade te gedijen. Een schaduwwereld ontstaat, een Hades vol schimmen reeds op deze aarde; de Hades van de moderne menschheid is Hollywood. En wij zijn verblind en herkennen den Antichrist niet in zijn tallooze schijngestalten: Amerika, Sowjet-Rusland, ons eigen werelddeel Europa.

In mijn beschouwing over den Antichrist in de middeleeuwsche politiek, wees ik er al op, dat men herhaaldelijk van den Antichrist gebruik gemaakt heeft om er zijn vijanden mee te dupeeren; waar de vijand is, daar is ook de Antichrist. Men mag zich dus de billijke vraag stellen: wel-

ken vijand wil Roth bestrijden door hem aan te klagen als een trawant van den Antichrist bij uitnemendheid?

Zooals bij meer Joodsche schrijvers (ik herinner onder anderen aan wijlen Jakob Wassermann, aan wiens stijl Der Antichrist trouwens ook sterk doet denken!) is bij Roth het centrale punt, waarom alles draait, het probleem der gerechtigheid. Men overdrijft niet, als men zegt, dat dit probleem een speciaal Joodsch probleem is en organisch samenhangt met het bestaan van het Joodsche volk in de diaspora; want welk volk is nauwer bij de gerechtigheid betrokken dan het volk, dat zich op het recht moet beroepen als eenige macht tegenover de machtsmiddelen van numeriek sterker volken, bij wie het vaak slechts officieus gastvrijheid geniet? De gerechtigheid is voor de zwakken het eenige argument, waarop zij kunnen steunen tegenover de brute overmacht. Gerechtigheid hangt weer onmiddellijk samen met het geloof, want hoe kan de gerechtigheid, die de zwakken rechtvaardigt, werkelijk gerechtigheid zijn, als zij niet op eeuwige waarden berust?

Voor Joseph Roth is het probleem van de gerechtigheid tevens het probleem van den Antichrist. Waar de Antichrist regeert, worden de heilige gaven, die den mensch geschonken zijn, doode mechanische machtsmiddelen, wordt de mensch tot een schaduw van zichzelf. In Hollywood schept hij zich een onsterfelijkheid in schaduw-

gedaante; in Sowjet-Rusland is de machine voor hem het gouden kalf geworden, waarom hij danst omdat hij het zelf vervaardigd heeft. Vooral aan Rusland besteedt Roth groote aandacht, omdat men daar zegt de menschelijke waardigheid voor allen te willen herstellen. ‘Maar geldigheid kan de waardigheid van den mensch, die een evenbeeld Gods is, niet verkrijgen, waar de waarde van den mensch als zijn verdienste wordt beschouwd en niet als een genade.’

Deze tegenstelling van verdienste en genade wijst er op, dat voor Joseph Roth als voor zoovelen van zijn rasgenooten het probleem der gerechtigheid in de eerste plaats een metaphysisch probleem is; en waar de Antichrist wroet, heeft volgens Roth de mensch dit metaphysische probleem uit het oog verloren.

Het spreekt vanzelf, dat Roth, ondanks het feit dat hij den Antichrist als motief gebruikt, zich anders tot den Antichrist verhoudt dan de middeleeuwer. De conceptie van dit boek is, hoe verdienstelijk het ook verteld moge zijn, litterair, en Roths conceptie van den Antichrist is eigenlijk een conceptie van een kracht, niet (zooals ongetwijfeld voor den geloovigen middeleeuwer) van een persoon. In zijn stijl tracht Roth overigens zooveel mogelijk vast te houden aan de illusie van de gelijkenis. Hij geeft een autobiographie (althans de zelfbeschrijving van een ‘ik’) en vertelt dus zijn eigen lotgevallen, maar hij noemt zijn hoofdredacteur, voor wien hij reisbrieven

schrijft, plechtstatig ‘der Herr über die tausend Zungen’; Genève qualificeert hij Bijbelsch als ‘die Stätte des Friedens’, Rusland als ‘die rote Erde.’ Hier en daar lijkt mij deze methode niet geheel en al vrij van typisch litteraire fraaiigheden, en zoo nu en dan wordt de gelijkenis, naar mijn smaak althans, wel wat al te omstandig uitgesponnen. In het algemeen echter vertelt Roth uitstekend. Ook wanneer men zijn verhouding tot het leven niet kan beamen, wanneer men, met name, minder gelijkenis en meer directheid prefereert, zal men Roths probleemstelling belangwekkend kunnen achten en de qualiteiten van zijn schrijverschap erkennen.

September 1934.