De dichter en het leven

‘Eenerzijds-anderzijds’

S. Vestdijk, Berijmd Palet (de Waelburgh, Blaricum 1933).
Hendrik de Vries, Stormfakkels (De Vrije Bladen, Schrift II, Jaargang IX).
J.W.F. Weruméus Buning, Et in Terra (Em. Querido, Amsterdam 1933).

Wat is een dichter?

Over deze vraag, men zal het zich wellicht herinneren, zijn nog niet zoo lang geleden in diverse Nederlandsche tijdschriften debatten gehouden, wier heftigheid geheel in overeenstemming was met de vage bepaaldheid van het onderwerp. Ik wil de discussie hier niet heropenen; de belangstellende vindt de desbetreffende artikelen gemakkelijk ter plaatse, en alles heeft bovendien zijn tijd, zelfs een debat over de poëzie en haar beoefenaren. In dit verband breng ik slechts naar voren, wat voor het thema van drie merkwaardige bundels gedichten van eenig belang kan zijn. Als gewoonlijk toch bij ‘geschillen’ tusschen personen, die elkaar niet precies kennen, is het ook ter beantwoording van de vraag naar de belangrijkheid noodzakelijk, dat men eerst begint met vast te stellen, waarover men het eigenlijk heeft; de belanghebbenden bij de poëzie hebben zelden dezelfde belangen, en daaruit ontstaan de grootste misères. Het woord ‘dichter’ alleen al is voor zooveel interpretaties vatbaar gebleken, omdat het woord op zichzelf zoo bijzonder weinig zegt. Iemand met philologische hartstochten kan er het Groot Nederlandsch Woordenboek op naslaan en zich verdiepen in de beteekenissen van het woord ‘dichten’; dan zal het hem al dadelijk duidelijk worden, dat een ‘dichter’ overal en nergens in de wereld voorkomt en dat de primaire moeilijkheden inzake de waardebepaling der poëzie bij de verscheidenheid van het woordgebruik beginnen. Oosthoeks Encyclopaedie geeft de volgende definitie:

‘Dichter heet eenerzijds hij, die verzen maakt, anderzijds hij, die door een niet doelbewusten of opzettelijken aandrang gedreven wordt tot uitingen, welke zich van die der gebruikelijke omgangsvormen door hun oorsprong, strekking en uitdrukkingswijze onderscheiden.’

Dit ‘eenerzijds-anderzijds’ is voor den schrijver van een Encyclopaedie-artikel al aanstonds geniaal te noemen; zoo geniaal is het zelfs, dat de debaters over het poëzieprobleem er dikwijls niet aan toe zijn gekomen, omdat zij vergaten, dat iedere behoorlijke zaak twee kanten heeft. En inderdaad: zoolang wij het slechts hebben over ‘den man, die verzen maakt’, is de quaestie vrij eenvoudig; er zijn maatstaven genoeg, die het mogelijk maken goede, minder goede en slechte verzen van elkaar te onderscheiden, maatstaven als metrum, rijm, rhythme, beeldend vermogen etc. etc. Meestal heeft men het dan ook over niets anders dan over dit ‘eenerzijds’, als men zijn opinie, al dan niet gemotiveerd, uitspreekt over een gedicht; men geeft dan eenvoudig in meer of min verklarende woorden weer, in hoeverre men onder het lezen van een gedicht heeft genoten; dit soort poëziecritiek wordt hier te lande in den subliemsten vorm bedreven door den dichter Nijhoff. Nijhoff kan deze dingen, als ‘vakman’, het best weten, omdat (zijn gedichten bewijzen het) de geheimen van het ‘vak’ hem in alle opzichten bekend zijn; zijn eenige fout is geweest, dat hij het ‘anderzijds’ (waarover dadelijk nader) doorgaans in bedenkelijke mate terzijde liet, waardoor zijn zienswijze soms ging lijken op een vergoddelijking van den dichter als vak-specialist; de man, die achter het werk stond, werd aldus door den lezer uit het oog verloren, want men zag van hem alleen zijn poëtische schim.

Want thans het ‘anderzijds’. Achter iedere soort poëzie, hoe verheven ook, staat n.l. een mensch, die niet essentieel verschilt van zijn medemenschen, noch grooter noch kleiner is dan die medemenschen, alleen ‘door een niet doelbewusten of opzettelijken aandrang gedreven wordt’. Zoo zegt het tweede deel van de definitie. Welnu, menschen, die door een niet doelbewusten of opzettelijken aandrang gedreven worden, zijn er in grooten getale, en zij behoeven volstrekt geen dichters te zijn; verliefden, onhandigen, oorlogszuchtigen, droomers, gastronomen, zij allen behooren tot die categorie, zij allen hebben misschien in een onbewaakt oogenblik ook wel eens schuchter aan de poëzie gedaan, en evenals de dichters zijn zij zelden bij machte zich en anderen rekenschap te geven van hun wonderlijke voorkeur voor het object van hunnen hartstocht. Van dit standpunt bekeken is de poëzie een betrekkelijk toevallig talent, dat den eenen ‘gedrevene’ geschonken is en den ander niet of slechts in gebrekkige vorm; als wij de poëzie onder dezen gezichtshoek waarnemen, interesseert ons de man achter de poëzie oneindig meer dan de verzenmaker, die beter of slechter schrijft. Nog duidelijker gezegd: wij schuiven den vorm der poëzie niet opzij, maar wij trachten door de volmaaktheden (subs. onvolmaaktheden) van de vorm heen het beeld te ontraadselen van den mensch, die zijn ‘gedrevenheid’ door een samenloop van omstandigheden in poëzie moest uitdrukken.

Het is volstrekt niet ondenkbaar, dat er dichters leven of geleefd hebben, die een enormen oogst van sublieme verzen hebben gegeven... en eigenlijk tamelijk onbeduidende personages zijn of geweest zijn. Ondenkbaar is al evenmin het omgekeerde: de dichter, die nooit ofte nimmer een poëtisch subliem vers schreef, en desondanks (of misschien deels ook wel daardoor) een uiterst boeiend leven vertegenwoordigt. Waarschijnlijk zweven de meeste dichters tusschen beide uitersten in; maar het kan geen kwaad, met die mogelijkheden rekening te houden. Men denke maar aan het gemak, waarmee tal van epigonen zich laten voortdrijven op de nuances van de taal, die immers zoo verrukkelijk mysterieus kan golven... over niets; en voor het omgekeerde aan het werk van b.v. J. Slauerhoff, dat eigenlijk nergens subliem is, en bijna overal boeiend....

Van de drie dichters, naar aanleiding van wier werk ik vandaag schrijf, is er geen, die niet, als ‘man, die verzen maakt’, zijn sporen heeft verdiend. Ik bedoel daarmee dus, dat zij allen volgens de leer van het ‘eenerzijds’ goede dichters zijn; waarbij ik niet wil muggeziften over het méér bij den één en het minder bij den ander. Met al hun verschillen in poëtische techniek kan men hen gerust gedrieën onderbrengen bij onze befaamde bloeiende poëzie in het algemeen, waarover in den loop der jaren zooveel loftrompetten zijn gestoken. Zelfs bij het verschil in techniek wil ik niet al te lang stilstaan, behalve voor zoover het van belang is voor het inzicht in den mensch achter het werk; tenslotte zijn technische verschillen als zoodanig alleen interessant voor den vakspecialist, die zich met het dichten als métier ophoudt; de leek (of minder geheimzinnig uitgedrukt: iedere onbevangen lezer) waardeert de techniek van een gedicht niet om haar zelfs wil, maar als iets, dat vanzelf spreekt. De dichter, die ‘er zooveel moeite op gedaan heeft’, moge dat ondankbaar vinden: het is nu eenmaal zoo, en het is heel goed, dat het zoo is. Een publiek van poëtische ‘deskundigen’ (in den zin van ‘vakkenners’) is het minst spontane publiek, dat een dichter zich denken kan... en zich dus niet wenschen mág.

Het komt mij voor, dat de ‘ingewikkelde’ techniek van den dichter Vestdijk zeer zuiver weerspiegelt wat hij is: n.l. een ‘ingewikkeld’ mensch, of anders gezegd: een gecompliceerd individu. Eén van de redenen, waarom ik van deze drie dichters Vestdijk verreweg het hoogst aansla, is, dat zijn poëzie geen schijn of schaduw van twijfel achterlaat omtrent de oorspronkelijkheid en den menschelijken ondergrond van zijn talent; het talent is hier de directe neerslag van een boeiende persoonlijkheid, die ontzaglijk veel heeft mee te deelen en daarvoor in de poëzie een bijzonder geëigend werktuig heeft gevonden[.] Wat aan de persoonlijkheid van Vestdijk vóór alles boeit, is de zelden voorkomende combinatie van een scherpe denkkracht, die zich tot het uiterste verantwoorden wil, zelfs in den ‘zang’ der poëzie, en een pijnlijk-verfijnd gevoel voor de nuance van ieder gebaar en ieder dichterlijk woord. Wat Vestdijk destijds in de gedichten van de Amerikaansche dichteres Emily Dickinson (wier werk hij in Nederland eigenlijk geïntroduceerd heeft) zoozeer bewonderde: n.l. het feit, dat zij met een enkelen poëtischen regel de ganse Kritik der Reinen Vernunft van Kant min of meer oploste en overbodig maakte... datzelfde treft als het bijzonder eigene van zijn reeds vroeger verschenen Verzen en dit nieuwe Berijmd Palet. Het is de poëzie van een denker, die gemakkelijker denkt, als hij dicht; niet dus (dit ter voorkoming van mogelijk misverstand) de poëzie van een denker, die gemakkelijker denkt dan hij dicht! Er zijn immers veel philosophisch aangelegde geesten, die meenen, dat men op rijm en maat een leerstelling bevattelijk en prettig kan voordragen en dat het dus in bepaalde gevallen zijn voordeelen heeft, om eens naar de lier te grijpen: met dezulken heeft Vestdijk niets gemeen. Zijn werk is door en door poëtisch, het is werkelijk de poëzie van de gedachte, soms zelfs van de zeer abstracte gedachte; het suggereert den lezer, dat het denken een soort geheimzinnige alchemie is, waarbij het algemeene ontstaat door het samenvoegen van allerlei onvermoede bestanddeelen. In de middeleeuwen zou Vestdijk misschien geen dichter, maar een representant van de ‘zwarte magie’ zijn geweest; zijn inspiratie ontbloeit bijna altijd aan die plaatsen, waar de menschelijke geest verstrikt raakt aan vampyrlegenden, wonderformules of magische bezweringen. Vandaar b.v. zijn voorkeur voor den schilder El Greco, van wien Aldous Huxley gezegd heeft, dat hij alles schilderde alsof hij het in de maag van een walvisch zag; Greco's curieuze kleuren zijn ook die van Vestdijks ‘palet’. Vandaar ook, dat één der beste gedichten uit dezen bundel tot thema den Parasiet heeft, het vampyr-achtige, vormelooze wezen, dat aan alles knaagt en alles door zijn loutere aanwezigheid tot bederf doet overgaan:

Berijmd Palet: de titel wijst erop, dat Vestdijk in dit boek meermalen de aanleiding voor een gedicht in de schilderkunst vond; maar het is karakteristiek voor den dichter, karakteristiek vooral voor zijn scherpe intellect, dat het schilderij of de ets nooit wordt ‘naverteld’; onfeilbaar precies kiest Vestdijk het détail, dat zijn verder zelfstandige meditatie zal bepalen. Eenmaal zelfs inspireert Lucas Cranachs portret van kardinaal Albrecht van Brandenburg voor het Christusbeeld hem tot een fellen, polemischen toon, die hem anders geheel vreemd is:

Vergeleken bij Vestdijk zijn zoowel Hendrik de Vries als Weruméus Buning dichters in meer beperkten zin. Hun poëzie, hoezeer ook weer ieder voor zich verschillend, heeft tegenover Berijmd Palet dit gemeen, dat men den mensch achter den dichter moet zoeken. Bij De Vries zijn het de donder en bliksem van het in bizarre associaties verklankte visioen, bij Buning de hemelsche toon en arcadische lieflijkheid, die bij ons de vraag doen rijzen, hoe het personage, dat zich aan deze poëzie omhoog trok, er wel uit mag zien. Een vraag voorwaar, die den aanbidders van het ‘l'art pour l'art’ misschien wat indiscreet voorkomt, maar die van het standpunt van ‘het anderzijds’ toch niet geheel onbegrijpelijk is. De vraag is trouwens geen verwijt; ik constateer alleen, dat er een markant onderscheid bestaat tusschen de poëzie à la Vestdijk en die à la De Vries-Buning. Bij Vestdijk dringt de problematiek van het leven door tot in de poëzie zelf, bij De Vries en Buning zweeft de poëzie boven het leven, met alle goede en kwade kenteekenen van dien: wijd uitzicht, kosmische perspectieven, idyllische wijsjes, maar ook metaphysische nevels en gebrek aan humor. Achter de poëzie van De Vries treft ons menig barsch beeld, geboren tusschen spoken en giganten; reden waarschijnlijk, waarom deze dichter met zijn vervaarlijk plastisch vermogen en betrekkelijke armoede aan ideeën een uitnemend vertaler van Edgar Allan Poe is gebleken. Bij Buning niets van deze barschheid, die de ratten uit hun schuilhoeken jaagt; Buning baadt in den zachten glans der ietwat vage verhevenheid, waarvoor men allerlei namen in de plaats kan geven, maar altijd zonder grond te voelen, of hij kiest den ‘volkstoon’, die bij dezen auteur eigenlijk de aanvulling is van de zingende verhevenheid. In dien toon schrijft hij het voor mijn gevoel te gewild-primitieve lange gedicht ‘Kapitein Jan van Oordt’, minder geslaagd dan het vroegere ‘Maria Lécina’, maar ook de schoone onweers-arabeske, die ik tot slot citeer:

Deze frisch gebade wereld en deze pacifistische padde zijn voor mij de voornaamste charme van Bunings talent.

Menno ter Braak

Dit artikel verscheen als De dichter en het leven in Verzameld Werk, deel 5, pagina 12.