Kind in poëzie en proza

Dirk Coster als bloemlezer, inleider en indeeler
Schetsen over de puberteit

Het Kind In de Poëzie. Samengesteld en ingeleid door Dirk Coster. (Van Loghum Slaterus' Uitg. Mij, Arnhem 1935).
K.H.R. de Josselin de Jong, Kinderen en Menschen. (J.M. Meulenhoff, Amsterdam 1934).

Als men den titel van de nieuwe bloemlezing van Dirk Coster onder oogen krijgt, zonder nog een blik in het keurig gedrukte boek te hebben geslagen, stelt men zichzelf allicht de vraag: welk kind wordt hier bedoeld? Zullen wij een collectie dichtpogingen van kinderen on moeten, door Costers zorgen aan de vergetelheid onttrokken en van wetenschappelijken of litterairen commentaar voorzien? Het experiment ware zeker interessant genoeg om het eens te wagen; misschien zou men uit het stamelen der kinderen belangrijke conclusies kunnen trekken ten opzichte van de ‘poésie pure’ der volwassenen, of misschien zou blijken, dat de kinderen in hun poëtisch raffinement reeds veel verder zijn gevorderd dan de volwassenen gewoonlijk denken; ik bedoel nu natuurlijk niet het technisch raffinement der litteraire vormgeving, maar het zich verbergen achter woorden en rhythme, waarvoor de poëzie zich zoo bij uitstek leent.

Coster heeft zich echter op een ander terrein bewogen; hij heeft niet het poëtisch talent van het kind zelf, maar de kinder-motieven der volwassenen in de poëzie tot thema van zijn bloemlezing gekozen. Dit werk sluit zich dus aan bij de andere soortgelijke verzamelingen met inleidingen, door Coster samengesteld: Nieuwe Geluiden, De Nederlandsche Poëzie in Honderd Verzen; waarschijnlijk aangemoedigd door het succes, dat hij met deze boeken behaalde, heeft Coster thans honderd verzen opgespoord, waarin op een of andere wijze het kind is betrokken. Wij hebben hier dus niet te doen met wetenschappelijk pionierswerk, maar met een bijeenlezen uit het werk, dat anderen deden; en men weet, dat dit Coster wel is toevertrouwd. Hij heeft zich b.v. zeer verdienstelijk gemaakt door in zijn Nieuwe Geluiden de voor tien jaar nog vrijwel onbekende poëzie der toenmalige ‘jongeren’ aan het groote publiek te presenteeren; en hoezeer men ook met Coster van meening moge verschillen over zijn keuze en zijn karakteristieken der verzamelde dichters, over zijn verdienste als popularisator der Nederlandsche poëzie kan maar één roep gaan. Niemand anders heeft zich tot deze bezigheden aangetrokken gevoeld, die ook werkelijk de kennis van zaken en den smaak van Coster bezat; van de gewone schoolbloemlezingen onderscheiden die van Coster zich door de wijze van opdienen, door de consequente poging om via inleidende karakteristieken de dichters met suggestieve woorden aan te bevelen, kortom: door de veel grooter vertrouwelijkheid, waarmee Costers met die dichters omgaat. Du Perron, die in zijn beroemde of beruchte Uren met Dir: Coster een weinig vriendelijk beeld geeft van de persoonlijkheid van dezen essayist, noemt de Honderd Verzen Costers meesterwerk en doet aan Costers verdiensten als bloemlezer geenszins tekort. Het behoeft dus niemand te verbazen, dat ook in deze nieuwe anthologie Costers qualiteiten terug zijn te vinden, al is dan ook de aanleiding tot verzamelen en interpreteeren ditmaal minder voor de hand liggend dan de vorige malen en ook minder bevredigend als resultaat.

Wat beteekent ‘het kind’ voor den dichter?

In zijn inleiding legt Coster den nadruk op het voorloopige karakter van dit eerste boek met verzen over kinderen of met kinderen samenhangend. ‘Het wil slechts een bescheiden bundel zijn. Er is bij dit werk niet de minste pretentie, tal van onbekende gedichten over kinderen, te brengen en die dan ten slotte op een enkele uitzondering na toch middelmatig zouden blijken’. Het komt er dus op neer, dat Coster ook thans heeft willen populariseeren; en dat blijkt ook wel uit zijn keuze, want men vindt hier zelf Cornelis, die een glas gebroken had voor aan de straat, en Jacoba, die met tegenzin ter snode werelt intradt, geenszins verwaarloosd; daarnaast echter heeft Coster veel minder bekend werk opgedolven, en daaronder veel, dat de moeite van het lezen evenzeer waard is als het opgedolvene uit zijn vorige bloemlezingen.

Mijn bezwaar betreft dan ook niet zoozeer de keuze (over de keuze zullen twee menschen het wel nooit eens zijn; maar daarover straks nog een enkel woord), als de wijze van indeeling. Het is duidelijk, dat ‘het’ kind in ‘de’ poëzie een abstractie is; want als Johan Andreas Dèr Mouw (Adwaita) in zijn poëzie zijn kindertijd gedenkt is dat slechts zuiver formeel hetzelfde als wanneer laat ons zeggen Jacqueline van der Waals dat doet. Als men over zijn kinderjaren mediteert, of zijn gedachten en verbeeldingen op kinderen uit zijn omgeving projecteert, doet men toch eigenlijk niets anders dan zichzelf transponeeren in een toestand, die voorbij is; de een wordt sentimenteel, de ander voelt nog wrok vanwege de tekortkomingen zijner paedagogen, een derde blijft volmaakt onverschillig. In de eerste plaats zal men dus, als men een bloemlezing over ‘het’ kind in ‘de’ poëzie vervaardigt, hebben na te gaan, welke projecties van volwassenen op kinderen er alzoo mogelijk zijn, welke rol daarbij de vervalsching door de sentimentaliteit en de herinnering speelt, in hoeverre het kind in de poëzie van een bepaalde persoon dus beantwoordt aan een bepaalde verhouding tot het leven. Er is b.v. een verslaafdheid aan het kind bij sommige dichters, die voorkomt uit een dwingende behoefte om met de vernederingen van den kindertijd nog achteraf af te rekenen (vergelijk de poëzie van Vestdijk); er is ook een stadium denkbaar, waarin het kind alle lasten der cultuurspecialisatie van den dichter afneemt, omdat deze zich in de herinnering verbonden weet met zijn jeugd, waarin de dingen nog vanzelfsprekend waren (Dèr Mouw); en daarnaast heeft men in allerlei bonte schakeering vooral de Tollensiaansche tevredenheid, dat men door volwassen te worden de strubbelingen van het kind-zijn glorieus heeft overwonnen (een stadium, dat meestal de sentimentaliteit en de welwillendheid van grootpapa als begeleidend verschijnsel vertoont en dat men in de hedendaagsche poëzie weer vertegenwoordigd ziet in de verzen van Anthonie Donker op zijn zoontje). Al deze (en veel meer andere) verhoudingen tot ‘het kind’ zijn in onze poëzie, evengoed als in de buitenlandsche, aan te wijzen, en men zou er een indeeling op kunnen baseeren, die psychologische waarde had. Uiteraard zou een dergelijke indeeling nog altijd veel van een opzettelijke constructie ebben, maar dat is nu eenmaal het noodlot van alle rubriceering, ook van de goede. In ieder geval zou zulk een indeeling ervoor moeten dienen om den lezer duidelijk te maken, dat de dichters, die over ‘het’ kind dichten, volstrekt niet zoomaar zonder meer op eenzelfde object doelen, maar vòòr alles in de kinderlijke phase van het leven de mogelijkheid ontdekken om langs anderen weg moeilijk te realiseeren gedachten en gevoelens tot poëzie om te zetten. ‘Het’ kind in ‘de’ poëzie kan dus evenzeer de ergste sentimentaliteit als de opperste eerlijkheid van een dichter beteekenen.

De onbedrieglijke spiegel.

Ook Coster heeft zijn bloemlezing ingedeeld, maar m.i. in rubrieken, die over de werkelijke verhouding van den dichter tot het kind vrijwel niets zeggen. Men vindt achter elkaar de afdeelingen ‘Verlangen en Geboorte’, ‘Het Kind’ (sec), ‘Het Kind in zijn Spel’, ‘Het Kind en God’, ‘Requiem’. Deze katalogiseering is vaag en weinigzeggend, maar gaat bovendien uit van het onderwerp; en dit heeft ten gevolge, dat de zonderlingste tegenstellingen naast elkaar staan onder één hoofd, want met de psychologische instelling der dichters op het kind heeft deze schematiseering niet veel te maken. Vooral de twee laatste rubrieken zijn raadselachtig; onder ‘Requiem’ vindt men, om een enkel voorbeeld te noemen, Vondels terecht beroemde rei ‘O Kerstnacht, schooner dan de daegen’ en het voor mijn gevoel volmaakt valsch-sentimenteele ‘Kindeke van den Dood’ van F.L. Hemkes, onder ‘Het Kind en God’ naast een gedicht van Stalpaert van der Wiele, dat op deze plaats gemotiveerd mag heeten, een vers ‘Kinderen’ van Anthonie Donker, mitsgaders ‘Sterrenkind’ van Slauerhoff, die het zinledige van zulk een indeeling overduidelijk bewijzen. Voor ‘Het Kind en zijn Spel’ kan men natuurlijk iets voelen, omdat hier inderdaad een ongedwongen verband gelegd kan worden tusschen twee factoren, kind en spel, maar, meer dan schilderachtig blijkt dat verband toch niet, als men nagaat, dat van Alphen, Gezelle, Dèr Mouw en Jacqueline van der Waals hier broederlijk en zusterlijk naast elkaar staan. Ik wil maar zeggen, dat men beter geen indeeling kan geven dan die van Coster, en dat het karakter van den bundel als geheel er volstrekt niet op achteruit zou zijn gegaan, als deze wegwijzers hadden ontbroken; zij kunnen hoogstens den lezer een onjuisten indruk geven van de psychologie van den dichter, en om de onderwerpen samenhangend met het kinderleven te katalogiseeren, heeft men toch geen bloemlezer noodig; dat kan de lezer zelf wel af.

Coster spreekt in zijn inleiding van ‘den onbedriegelijken spiegel der litteratuur’; het komt mij voor, dat hij door daarvan uit te gaan het eigenlijke probleem van het kind in de poëzie ontwijkt. De litteratuur is volstrekt niet zoo onbedrieglijk; het kost dikwijls de grootste moeite tusschen de regels door te lezen, achter welke symbolen de dichter zich heeft willen verschuilen; zoo is ook het kind vaak niet anders dan een voorwendsel, Coster zegt zelf verderop, dat er in vroeger tijden altijd een aanleiding noodig was om het kind als motief te kiezen. ‘In de Middeleeuwen was dit het dogma, in de zeventiende eeuw was het de dood’. Aangenomen, dat dit in zijn algemeenheid juist is, dan bewijst het het tegengestelde van de onbedrieglijkheid; dan moet men wel degelijk rekening houden met allerlei psychologische vermommingen, die b.v. door de indecling van Coster geenszins worden gedekt! Ik geef weer een voorbeeld. Coster voert aan, ter verdediging van zijn rubrieken ‘Kind en God’ en ‘Requiem’, dat men in de eerste rubriek aantreft ‘het essentieele probleem dat het kinderlijk wezen den volwassen mensch opgeeft: dat der kinderlijke onschuld allereerst, en dan deze onschuld gezien als een teeken en boodschap van een andere wereld’. Moet men hieruit opmaken, dat Coster, Freud ten spijt, nog vasthoudt aan het geidealiseerde lammetje, aan de ‘blanke, onbesmette kinderziel’? Blijkbaar wel; want hij meent, dat de kinderlijke onschuld speciaal een boodschap van een andere wereld zou overbrengen. Het is volkomen waar, dat men deze opvatting in de poëzie van Nijhoff en Roland Holst aantreft; maar daaruit volgt, dat het essentieele probleem niet de ‘kinderlijke onschuld’ zelf is, maar de vraag, hoe deze dichters er toe kwamen aan die onschuld te gelooven! Als men op die vraag dieper inging, zou al spoedig blijken, dat men Nijhoff en Roland Holst in geheel verschillende psychologische kategorieën zou moeten onderbrengen. De onschuld van het kind is een subliem sprookje, en als ieder sprookje een poging om aan de consequenties der nuchtere realiteit en haar logica te ontsnappen; in zooverre kan men Nijhoff en Roland Holst onder één hoedje vangen; maar dat deze twee dichters, wier mentaliteit verder ten eenenmale verschilt, daarom een boodschap uit een andere wereld zouden hebben ontvangen, kan men den kinderen wederom.. als sprookje vertellen! Hier zijn het de vermommingen, die Coster parten spelen; vermommingen, die allerminst pleiten tegen het oeuvre der dichters in quaestie, maar die niets bewijzen voor hun saamhoorigheid onder één rubriek.

Over de keuze wil ik niet twisten. Coster geeft uiteraard overwicht aan de gevoelige poëzie en laat het cerebrale element slechts bij uitzondering aan het woord; vandaar, dat Gezelle en Donker, met de complete ‘Mariannes’ van Plasschaert, rijk vertegenwoordigd zijn, terwijl de meer cerebrale dichters als Der Mouw en Vestdijk (beide op verschillende wijze in hun poëzie sterk gebonden aan hun kindertijd) op één vers na door afwezigheid schitteren. Maar de smaak van Coster is nu eenmaal niet de mijne, en misschien vinden velen, dat Coster aan de poëtische waarde het meeste recht doet wedervaren; voor hen is dan deze bloemlezing ook samengesteld. Ik wil slechts nog opmerken, dat het kind er wel eens met de haren is bijgesleept om de honderd vol te krijgen; en voorts, dat Coster zich vergist, als hij zegt, dat ‘onze onvolprezen Schoolmeester’ helaas geen kindergedicht heeft geschreven:

Wellicht kan in een volgende druk deze vergissing worde.. hersteld en het geciteerde gedicht worden ondergebracht in de rubriek ‘Het Kind en zij: Spel’ of ‘Requiem’?

Aanbevolen voor opvoeders.

In het teeken van het kind staan ook de schetsen van mej. de Josselin de Jong, die hoofdzakelijk de verhouding van kinderen in de puberteitsjaren tot de ouders behandelen. Men zal mij niet kwalijk nemen, dat ik mij ertoe beperk dit boek te recommandeeren voor vaders en moeders, die kinderen op dien hachelijken leeftijd hebben op te voeden. Mej. de Josselin de Jong noteert, in den geest van Ina Boudier-Bakker, maar met minder originaliteit de gevalletjes, die haar inspireeren tot het schrijven van haar verhalen; onzuiver zijn die verhalen zeker niet, maar zij blijven in den huiselijken trant van ons gematigd realisme bevangen, leveren geen nieuwe gezichtspunten op, behalve dan misschien voor de ouders in quaestie. Confrontatie en Wonderkind kan men beschouwen als de best geslaagde stukken uit dezen bundel.

Mej. de Josselin de Jong schrijft als motto voor in haar boek: ‘En van hemel en aarde het eene noodige, kan slechts de liefde het kind geven’. Dit citaat uit een der werken van mevr. Boudier-Bakker karakteriseert den geest, die het werk van de schrijfster bezielt, volkomen. Het hangt er dus maar van af, of men ook zoo denkt.. en voelt.

Menno ter Braak.