Gide's christendom

Zijn dorst naar gerechtigheid
Geloof in den vooruitgang

André Gide, De Nieuwe Spijzen. (Les Nouvelles Nourritures), Vertaald door Jef Last. (Wereld-bibliotheek, Amsterdam 1937).

Er is zeker iets waar van wat Jef Last in zijn voorwoord tot de vertaling van Gide's Nouvelles Nourritures schrijft: ‘Ware Gide niet, in taal en stijl de meest typische Franschman onder de huidige Fransche schrijvers, dan zou men zeggen dat hij tot Hollander voorbeschikt was’; de argumenten, die hij tot staving daarvan aanvoert (waaronder de overeenkomst met Van Eeden en Henriëtte Roland Holst!), acht ik minder geslaagd, maar een feit is, dat de ‘moeizaamheid’ van Gide's verantwoording die van een Hollander zou kunnen zijn. Hoe komt het dan, dat slechts enkele van zijn boeken in het Nederlandsch zijn vertaald, en dat de representatiefste (Les Caves du Vatican, Les Nourritures Terrestres, Les Faux Monnayeurs) daar niet bij zijn? In de eerste plaats waarschijnlijk, omdat de Nederlander, die zich tot de problematiek van Gide voelt aangetrokken, meestal Fransch leest; maar vermoedelijk toch ook, omdat één slechte Nederlandsche eigenschap Gide volkomen vreemd is: de gewichtigheid, die men als den pseudo-Smerdis der moeizaamheid zou kunnen qualificeeren. Vergeefs zoekt men in de werken van Gide naar het zoozeer gewenschte ‘opbouwende element’; wanneer hij al eens den schijn heeft van op te willen bouwen (zooals in de episode van zijn kortstondige vereenzelviging met het regiem van Stalin), dan blijkt al spoedig, dat die schijn van gevonden-te-hebben slechts een dialectisch moment is geweest in den ontwikkelingsgang van dezen schrijver. Wie door Gide getroost of bedwelmd wil worden komt bedrogen uit; hij eischt van zijn lezers de naakte oprechtheid, die misschien niet naakt is in de paradijs-beteekenis, maar zeker geen toga draagt. En daarom: Gide zou een echo kunnen vinden in zuiver-Nederlandsche eigenschappen, als men er de door Du Perron in de figuur van Jan Lubbes gepersonifieerde eigenschappen onherroepelijk aftrekt. Gide, méér nog dan kunstenaar of philosoof een moralist, behoort tot het soort moralisten, dat in de moraal nooit een voorwendsel zoekt om zich te verheffen op het gevondene; zijn moraal is dus ook niet ‘na te vertellen’ (andere slechte Nederlandsche eigenschap volgens Willem Paap) en nog minder na te volgen op grond van een voor het nut van 't algemeen verstrekt recept. Desalniettemin is deze Gide noch een cynius noch een principieele negativist; hij is veeleer een Christen van de protestantsche nuance, die, zooals van iederen werkelijken protestant eigenlijk gevergd kan worden, de christelijke overlevering (de kerkleer, de kerkvaders, de traditie, de leerstukken) telkens opnieuw toetst aan de Evangeliën; men vergelijke hem slechts met den typisch-katholieken Barrès, in vrijwel alles zijn tegenvoeter. Vooral in zijn laatste geschriften heeft Gide zich ontpopt als een evangelisch Christen, die het evangelische zoo consequent wil, dat hij zelfs een oogenblik aan de evangelische strekking van het stalinisme heeft kunnen gelooven; een stout stukje voorwaar, dat hem een grondige ontnuchtering heeft gekost.

Men noemt dit ook zijn naïeveteit; welnu, laten wij God danken, dat er nog zulke naïeven zijn in de wereld der kranige Real-politiker met onderkaak à la Mussolini, die van ieder gebaar onmiddellijk de ‘practische beteekenis’ weten te onderkennen...... tot zij, mèt de naïeven, door den dood in één graf worden weggeveegd. Voor dit ‘laatste oordeel’ hebben de naïeven dan althans het winstpunt, dat zij van hun leven iets meer hebben gemaakt dan alleen maar een carrière; zij hebben de aarde en de ‘aardsche spijzen’ niet versmaad voor een of andere fictie, met een daaraan verbonden eere-ambt; zij hebben hun jeugd niet verraden, ook al werden zij meer dan zestig jaren oud, en als zij hopeloos naïef zijn gebleven, dan was het slechts, omdat zij te weinig naïef waren, om hun naïeveteit te verliezen.

Geen bekeering.

Ook van dit boekje uit Gides laatsten tijd, Les Nouvelles Nourritures, dat Jef Last (onder invloed van Gide onverwacht bekeerd van zijn stalinistische geloof, zooals uit eenige steken aan het adres van de ‘kelder van het Kremlin’ blijkt) thans heeft vertaald, is een der opvallendste kenmerken de evolutie van den schrijver naar het Christendom. ‘Ik keer terug tot U, Christus mijn Heiland, als tot God, waarvan Gij de levende vorm zijt. Ik ben het moe mijn hart voor te liegen. Gij zijt het, vriend van mijn jeugd, dien ik overal weervind, juist waar ik meende U te ontvluchten. Ik zie wel dat mijn veeleischend hart zich met niemand minder tevreden zal stellen. Slechts de demon in mij ontkent dat Uw leer volmaakt is, en dat ik van alles behalve van U afstand doen kan, daar ik immers juist in de afstand van alles U terug vind.’

Zoo iets zou kunnen klinken als een complete bekeering, waarop zelfs een katholiek apologeet niets aan te merken kon hebben, ware het niet, dat Gide zichzelf, zooals hij altijd doet, zich in één en hetzelfde geschrift aanvult en tegenspreekt; hij wil niet met een bekeerling verwisseld worden, hij is, zelfs waar hij aan de termen der mystieke overgave de voorkeur geeft boven het verstandelijk, redeneerend betoog, het tegendeel van een mysticus. Men zou dit als het typisch-protestantsche, typisch-calvinistische in Gide kunnen beschouwen, dat hij zich de mystiek alleen laat afdwingen en er allerminst behoefte aan heeft zich in de mystiek wellustig te wentelen. ‘Het is heel wat moeilijker dan men gelooft om niet aan God te gelooven’, zegt hij verderop in dit boek. ‘Daarvoor zou men nooit de natuur bestudeerd moeten hebben. De minste beweging van de stof...... Wat doet haar bewegen? En waarheen? Maar dit onderzoek verwijdert mij even ver van Uw credo als van het atheïsme.’

Gides evolutie naar het Christendom komt - men kan het ook opmaken uit zijn scherpe critiek op de Sowjet-Unie - niet voort uit een behoefte aan vastheid in het geloof, maar uit de behoefte aan rechtvaardigheid en gelijkheid. Rechtvaardigheid weer niet als een abstract mechanisme van wetten, gelijkheid niet als ziellooze ‘gelijkschakeling’; maar rechtvaardigheid en gelijkheid als verzet tegen valsche verhoovaardiging en pedante óngelijkheid. Een van de bitterste verwijten, die hij het Russisch regiem doet, is, dat er van de communistische gelijkheid niets terecht is gekomen. Zulk een behoefte is uiterst merkwaardig in een man, die niets heeft van den democratischen auteur à la Bernard Shaw en die ook geen pogingen heeft gedaan om zich te vereenzelvigen met matrozen of mijnwerkers.

Deze dorst naar gerechtigheid is inderdaad niet anders te verklaren dan uit een sterke gebondenheid aan het Evangelie, d.w.z. aan het Christendom, dat nog niet door de wereld van het compromis is heengegaan; een dergelijke gebondenheid neemt men ook waar in een Nederlandsch schrijver, die, hoewel op totaal andere manier, eveneens na zijn zestigste jaar de evangelische problemen tot inzet van zijn werk maakt: Arthur van Schendel. Men zou het leven van Gide het leven van den ‘rijken man’ kunnen noemen; want men kan er de materieele welgesteldheid niet los van denken, zonder dat die welgesteldheid ook maar in het minst heeft geleid tot de vorming van de vetknobbels der zelfvoldaanheid. ‘Er bestaan op aarde zulke onpeilbaarheden van ellende, nood, ontbering en verschrikking, dat een gelukkig mensch er niet aan denken kan zonder zich over zijn geluk te schamen. En toch kan niemand een ander geluk brengen, die niet zelf gelukkig te zijn weet. Ik voel in mij de dwingende verplichting om gelukkig te zijn. Maar hatelijk schijnt mij ieder geluk toe dat slechts op kosten van anderen wordt verkregen en door bezit dat men een ander onthoudt.... Mijn geluk bestaat er in dat van anderen te verhoogen. Ik heb het geluk van allen noodig om mij gelukkig te voelen’.

Hier heeft men den schakel tusschen Gide's protestantsch Christendom en zijn communisme, het evangelische. Alles welbeschouwd is het het geluk van de eerste Christelijke gemeente, dat hij wil herstellen. ‘De naïeve man!’ zegt medelijdend de praktische politicus, die zich meer interesseert voor pacten met den paus. De naïeve man, inderdaad; maar als er nog problemen bestaan, die den naam christelijk verdienen, dan zijn het deze problemen van André Gide!, en als de praktische politicus meent, dat hij deze paradox der gerechtigheid in de menschen overwonnen heeft door de formule van de macht (lees: van de officieele struikrooverij) tot norm van het handelen te verklaren, dan vergist hij zich! Men kan de gerechtigheid in haar schematische vormen uitroeien; de dorst naar gerechtigheid is iets heel anders. Deze is in de eerste plaats een quaestie van qualiteit, en mischien ook een uiterst nuttig herkenningsteeken voor wezens, wier monden gesnoerd en wier handen geboeid zijn door de dictatuur; zonder te spreken en zonder boeken te drukken kan men zulke teekenen doorgeven; in bepaalde omstandigheden behooren zij direct tot het gebied der tactiek.... maar een andere tactiek dan die er een eer in stelt de voetzolen van Stalin te kussen of de jaspanden van Goering af te stoffen! De behoefte aan rechtvaardigheid, die allesbehalve ascetisch is, omdat zij met de verwerkelijking van het eigen geluk ten nauwste samenhangt (zie het citaat hierboven), wordt niet veroordeeld door haar z.g. naïeveteit of de onmogelijkheid van de doelstelling; zij is het elite-kenmerk van menschen, die er geen prijs op stellen, zich door elite-kemerken boven het medemenschen te verheffen.

Herontdekking van een banaliteit.

Even christelijk als de dorst naar gerechtigheid en gelijkheid is bij Gide ongetwijfeld het geloof (een beter woord kan ik er niet voor vinden) in den vooruitgang. Men begrijpt, wanneer men zijn uitlatingen in dit boekje over dat onderwerp leest, waarom hij in zijn Pages de Journal Nietzsche's ‘Ewige Wiederkehr’ verwierp (‘Son Retour Eternel.... mon esprit s'y achoppe et n'en peut tirer rien de bon. Le mystique y montre un bout d'oreille. Incontrôlable hypothèse où le besoin de survie et d'éternité se refugie’.) Zoo schrijft hij hier:

‘De angst om belachelijk te zijn brengt ons tot de ergste lafheden. Hoe menigeen, die zich vol moed waande, heeft zijn zwakken wil zien leegloopen wanneer men het woord “utopie” in zjjn overtuigingen prikte, omdat hij bang was in de oogen der verstandigen door te gaan voor iemand vol hersenschimmen. Alsof niet iedere groote vooruitgang der menschheid aan een gerealiseerde utopie was te danken! ....Niets zou eerder in staat zijn mij iedere vreugde van te leven te vergallen dan wanneer de toekomst werkelijk slechts een herhaling ware van het verleden. Ja, zonder de gedachte aan een vooruitgang heeft het leven voor mij verder niet de minste waarde.’ En verder: ‘Vooruitgang van handel en industrie en van de kunst nog wel, welk een dwaasheid! Maar wat voor mij beteekenis heeft is de vooruitgang van den Mensch zelf. Dat de mensch niet altijd geweest is wat hij nu is; dat hij zichzelf langzamerhand gevormd heeft, dat schijnt mij thans, in weerwil van alle mythologieën, onbetwistbaar.’

Men zou dit heele vertrouwen op den vooruitgang banaal kunnen noemen, als ook hier niet weer het accent der naïveteit de bekentenis adelde. Op een gegeven moment ontdekt men zijn banaliteiten weer; iets dergelijks was in het leven van Gide geen zeldzaamheid, en de durf om in het banale zichzelf te her-ontdekken heeft hij voor op vele vernuftige essayisten van naam. En wat christelijk is in dit geloof aan den vooruitgang, zegt hij ook: ‘Dat de mensch noodzakelijk boven zijn tegenwoordigen staat moet uitgaan, is een dragende en verheffende gedachte, welke onmiddellijk de haat inhoudt tegen alles wat dezen vooruitgang zou kunnen belemmeren (een haat dien men vergelijken kan met den haat van den christen tegen het kwade).’ Men zou verder kunnen gaan: zonder het Christendom met zijn geloof aan de volmaakbaarheid van den mensch, zij het dan ook door de ‘verlossing’, zou ons het criterium voor het bepalen van een vooruit gang te eenenmale ontbreken! Vooruitgang van handel en industrie, het is alles nog slechts complicatie door de techniek, ter vereenvoudiging van bepaalde levensprocessen; zij zouden het bewijs kunnen zijn van een verschrikkelijke degeneratie en een afschuwelijke verschrompeling van de persoonlijkheid tot radioluisteraar, wanneer men er het geloof aan de volmaakbaarheid aftrok. Het is de haat jegens dit kwade, die Gide aan den vooruitgang doet gelooven; niet de ‘Fortschritt’, maar de ‘kerstening’ geeft hier den doorslag.

De ‘naïeve’ afrekening.

Het is een boeiend schouwspel, Gide, zeker den oprechtsten en verantwoordelijksten schrijver van Frankrijk, aan een ‘naïeve’ afrekening met het Christendom bezig te zien. Waar wordt zijn eerlijkheid toch weer zelfbedwelming, waar zijn gebrek aan pose toch weer een houding, die zich van andere mogelijke houdingen laat onderscheiden? Het is moeilijk uit te maken, zoolang deze ‘groote oude’ niet oud genoeg geworden is om de tegenspraak in zichzelf te dooven met een dooddoener; zelden zag men iemand eerlijker oud worden, omdat hij minder zijn jeugd verried.

De vertaling van Jef Last is in het algemeen zeer goed; men voelt zoo nu en dan een bedenking opkomen, maar het begrip van den tekst, hoofdvoorwaarde voor iedere goede vertaling, is aanwezig. Het voorwoord is als korte karakteristiek van Gide niet slecht, al doen de prikken aan het adres van Moskou nog wat onwennig aan in den mond van iemand, die nog niet lang geleden bereid was alle ‘burgerlijke’ bezwaren tegen dat soort dictatuur belachelijk te vinden.

Menno ter Braak