De poëtische schok

In het oerwoud van de binnenkamer
Rilke in Nederlandsche vertalingen

Rilke in Holland, Ned. Rilkevertalingen, bijeengebracht door Jan H. Eekhout en G. Kamphuis. (Uitg. Mij Holland, A'dam 1937).
Willem Hessels, Het Randgebied. (Uitg. Mij Holland, A'dam 1937). Willem de Mérode, Ruischende Bamboe. (Uitg. Mij Holland, Amsterdam 1937).
Truus Gerhardt, Laagland (P.N. van Kampen & Zn, A'dam 1937).

De poëzie, die meer is dan welluidendheid, vormelijkheid of populariteit, openbaart zich bij een lezer, die van poëzie houdt, bij wijze van electrischen schok; ik kan de sensatie niet anders omschrijven, wanneer ik het verschil wil aangeven tusschen de lectuur van gemiddelde poëzie en ‘ware’ poëzie. De schoksensatie ontbreekt bij het gemiddelde volkomen, men voelt zich aangenaam gestreeld of onaangenaam ontgoocheld, maar in de allerlaatste plaats geschokt; voor die streelingen kan men zich natuurlijk openstellen of niet, en zoo kan men ook poëzie-genieters onderscheiden van poëzie-onthouders; met den schok echter heeft dat niets uitstaande, want het is mij herhaaldelijk overkomen, dat ik een hardnekkig poëzie-geheelonthouder ontvankelijker vond voor den schok dan den poëzie-drinker. Hij toch was onberoerd gebleven door de tallooze gemiddelde streelingen, die van de tallooze gemiddelde dichtbundels uitgaan, en daardoor ‘beschikbaar’ gebleven voor het ondergaan van de eenige sensatie, die in mijn oogen het drukken van poëzie rechtvaardigt: den schok.

Ik herinner mij een schok te hebben gekregen (het lijkt al lang geleden) door het bundeltje Archipel van Slauerhoff, en later nog eens door zijn gedicht Chlotarius, dat ik in een nummer van de Vrije Bladen tegenkwam; wel zelden trouwens heeft een Nederlandsch dichter zoo onbedriegelijk het gezicht van den ‘waren’ dichter gehad als Slauerhoff, de slordige. Een soortgelijken schok kreeg ik, vele jaren later, toen mij het manuscript van een mij onbekend dichter werd voorgelegd: een groot gedicht, dat den titel De Parasiet droeg. Het was afkomstig van een zekeren S. Vestdijk, die thans een beroemd auteur is, maar voor mij waarschijnlijk altijd zal blijven: de parasiet, de schok, de ontdekking van een gezicht, dat plotseling spreken gaat in letters, afwezig en toch tegenwoordig, raadselachtig door die afwezigheid en als een bliksemstraal inslaand door die tegenwoordigheid.

De laatste jaren werden wij in Nederland niet blootgesteld aan ernstige schokken. De laatste poëzieschok, dien ik onderging, ontstond door de lectuur van gedichten van een zekeren (mij eveneens onbekenden) M. Vasalis, in een toevallige aflevering van het tijdschrift Groot Nederland. Ik had er een hand voor in het vuur willen steken, dat deze poëzie iets definitief anders was dan het gemurmel der ontelbare epigonistische boekjes, die van de toppen der groote gletschers zachtkens naar beneden sukkelen; maar ik heb nooit meer iets van M. Vasalis vernomen, en dus zal ik mij wel in mijn verwachtingen bedrogen moeten voelen. En toch: de schok was er; het was de laatste, tot op den dag van heden.

Lichamelijke sensaties.

De sensatie van den poëzie-schok is niet uitsluitend een beeld, een symbool. Er gaan met dien schok lichamelijke sensaties gepaard; het klierstelsel reageert, b.v. de zweet-klieren maken de huid prikkelig of klam; een enkele maal treden rillingen op. Bij sommige gedichten van Greshoff (b.v. zijn Voces Mundi, die misschien niet zijn beste werk zijn, maar een sterk primair effect hebben) zijn sympathetische rillingen over de geheele opperhuid te constateeren. De Parasiet van Vestdijk daarentegen, veel meer secundair, cryptisch, intellectualistisch, werkt veel minder direct op de klieren, waarmee niet gezegd is, dat er van dat gedicht geen physieke reactie zou uitgaan, integendeel; de werking is alleen minder gemakkelijk te fixeeren. Ik houd vast aan het lichamelijke karakter van den poëzie-schok, want anders zou ik in de mythologische beeldspraak van de aanbidders der ‘poésie pure’ vervallen, die bij voorkeur hoogere instanties dan klieren of zenuwen voor de poëzie aansprakelijk stellen. En waarom toch! Gaat niet het onbedrieglijkst contact van mensch tot mensch via de opperhuid? Is niet de nuance der poëzie beslissend voor den schok, zooals een handdruk of een oogopslag beslissend kan zijn voor den indruk, dien men van een onbekende persoonlijkheid krijgt? De handdruk van den dichter, de oogopslag van het gedicht, zij beslissen over de waarde van wat wij poëzie noemen; daarom zijn ook alle handleidingen over poëzie nutteloos (tenzij men ze gebruikt voor de kennis van de vele bijzaken, die met het ‘dichtvak’ samenhangen), en is het onmogelijk iemand poezie te leeren verstaan. Ook voordragen van poëzie is daartoe geen middel, want de voordrachtskunst, hoe voortreffelijk zij op zichzelf ook moge zijn voor degenen die haar beminnen, exploiteert de gedichten al als een vorm van geluidstechniek; de beste voordrager is de dichter zelf, die zijn gedicht simpelweg voorleest, zooals ik het eens gehoord heb van J.C. Bloem. Laten wij vooral de legende varen, dat de poëzie-schok dezelfde zou zijn als de ontroering van een volle zaal door declamatie! De poëzie-schok, dien ik bedoel, ondergaat men in de intimiteitssfeer van het gedrukte woord; de poëzie-schok is een cultuur-schok, die afhankelijk is van een technische vinding, het handschrift, en nog veel sterker afhankelijk van een moderne technische vinding, de boekdrukkunst. Een bepaalde soort ‘schokkende’ poëzie is voor den voordrachtskunstenaar volstrekt onbruikbaar, door het ontbreken van sterke rhythmische, muzikale componenten, zoo bijv. de intellectualistische poëzie van Vestdijk, wier nuance volstrekt niet zou zijn opgewassen tegen de echo's van de parterre.

Ik kan ter verklaring van den poëzie-schok niet veel anders aanvoeren dan de sensatie der concreetheid, die een ‘waar’ dichter langs den weg van het zoozeer door gemeenplaatsen en abstracties bepaalde element taal bij den lezer weet op te wekken. De taal der gemeenplaatsen is zoozeer ons eigendom geworden, dat wij er mee omgaan zonder er iets bij te denken of te voelen; wanneer een dichter het tegendeel plotseling bij ons weet te bewerkstelligen dringt dat als een schok tot ons door; tot ons, d.w.z. voor alles tot onze zenuwen en klieren, die reflecteeren op dit aanbod van concrete waarden in een zoo abstract gebied als dat van de taal. De poëzie-schok zou men in verband kunnen brengen met de sensatie van gevaar bij den primitieven mensch, die in een minder veilige wereld leeft dan de onze (zoolang het duurt); het gevaar doet hem ‘de ooren spitsen’, ‘de haren ten berge rijzen’, ‘het zweet uitbreken’, kortom: het maakt hem tot partij, want bedacht op die elementen in de schepping, die zich door geen abstracte veiligheidsmaatregelen laten ontkrachten. Wat is dan het gevaar der poëzie voor den lezer, die er met een schok op reageert? Dit: hij voelt de nabijheid van een persoonlijkheid, die hij nog nooit eerder ontmoette. Vriend of vijand? Ça dépend; zeker is voorloopig alleen de concrete aanwezigheid van dien man, wiens nabijheid zich allerminst onmiddellijk laat te niet doen door den bliksem-afleider der abstractie. De lezer spitst de ooren, het zweet breekt hem uit, hij is in het oerwoud van zijn binnenkamer door een ‘attentiesein’ getroffen. Zoo is dan ook de ‘ware’ poëzie, die den schok veroorzaakt, bij het eerste contact sympathiek noch antipathiek, maar alleen onloochenbaar aanwezig; pas later gaat men zich rekenschap geven van zijn sensatie, d.w.z. veiligheidshalve zich met een lijfwacht van abstracties omringen. Want alle poëzie, ook de ‘schokkendste’, komt in bloemlezingen en handleidingen terecht, wordt stof voor het leger der ijverige commentatoren..

Het behoorlijke gemiddelde.

De lezer van dit artikel, die ‘feeling’ heeft voor zulke dingen, zal uit deze improviseerende beschouwing reeds opgemaakt hebben, dat ik over ‘schokkende’ poëzie van dit jaar niet veel te rapporteeren heb; anders zou ik minder uitvoerig over den poëzie-schok in het algemeen en uitvoeriger over een ‘schokkenden’ poëet in het bijzonder hebben geschreven. Het is niet de eerste maal, dat er gewezen wordt op een inzinking in de Nederlandsche poëzie, die hierop neerkomt, dat de ouderen langzamerhand gaan zwijgen of zich handhaven zonder zich te vernieuwen en de jongeren in den geest der ouderen voortgaan zonder aan hun voorbeeld veel essentieels toe te voegen. Talent, talent, talent.. een enkel schokje, maar geen schok. Uit het jaarboek Kristal kon men tot het bestaan van een ‘behoorlijke poëtisch gemiddelde’ concludeeren; eigenlijk een sombere conclusie, gezien onder het aspect van den schok. Want juist in de poëzie is het bestaan van een behoorlijk gemiddelde al een vrij sinistere rechtvaardiging. De gemiddelde romans worden tenminste nog als consumptie-artikel verkocht, maar van de gemiddelde poëzie kan men dat ook al niet zeggen; zelfs de economie komt ons hier niet buigend tegemoet.

Waar zijn de lichtpunten? De Nederlandsche dichters, waaronder de jongeren een belangrijke plaats innemen, vertalen talentvol Rilke (Rilke in Holland); de collectie, bijeengebracht door de begaafde versificatoren Jan H. Eekhout en G. Kamphuis, mag er wezen. Op zichzelf is deze voorkeur voor Rilke, die in de eerste plaats om behoud van de nuance vraagt, geen slecht teeken, vooral waar de vertalingen over het algemeen zeer verdienstelijk zijn. ‘Het moet, dunkt ons, zijn geheel eigen bekoring hebben te zien, hoe verschillende onzer hedendaagsche dichters, ouderen en jongeren, min of meer elementen uit Rilkes kunst met die van eigen wezen omgesmolten hebben tot een nieuwe poëzie, met name, in hoever het typisch rilkeaansche bewaard bleef en wat hiervan iederen vertaler het meest aantrok’, zeggen de verzamelaars. Inderdaad, die bekoring is er, maar zij wijst tevens op het gevaar van Rilke voor de vele talenten, wier persoonlijkheid niet sterk genoeg is om aan zijn persoonlijkheid weerstand te bieden. Poëzie vertalen is in hooge mate: andermans nuances in zich opnemen en in een ander taaleigen overbrengen; het veronderstelt een post passieve gevoeligheid die door het element activiteit (het omzetten in de andere taal) nooit geheel wordt gedekt. Er zijn onder deze Rilke-vertalers, die hun eigen bestaan nog moeten bewijzen, en in zooverre is hier het talent dus een minder gunstig teeken.

Van een der ‘deelnemers’ aan deze overigens curieuze verzameling, Willem Hessels, verscheen een bundel. Het Randgebied, die het reëele van het talent evenzeer bewijst als het gemis aan ‘schokkende’ kracht. Hessels vertaalt een gedicht van Rilke aldus:

Het beste nu, wat Hessels zelf te zeggen heeft in zijn bundel Het Randgebied, sluit zich nauw bij deze vertaling aan; maar het blijft uiterlijker, en vermengd met theoretische regels, waarin men niet gelooft; Hessels is een talent, en geen van de minste, maar aan den schok komt hij nergens toe.

* * *

Van Willem de Mérode vermelden de samenstellers van den bundel Rilke in Holland, dat hij geen vertalingen van Rilke's poëzie publiceerde, maar nochtans den invloed van Rilke heeft ondergaan. Dat is zeker juist, maar in het oeuvre van De Mérode werd die invloed verwerkt; hij is een van de weinige protestantsche dichters van dezen tijd met een eigen gezicht. In de Chineesche gedichten, gebundeld onder den titel Ruischende Bamboe (en zelfs als Chineesch ‘blokboek’ gedrukt!), vindt men hem in exotische vermommimg, maar desondanks duidelijk herkenbaar; De Mérode zou althans Rilke kunnen vertalen, zonder daarom zichzelf te verliezen. Deze Chineesche bundel, met prachtige voorbeelden van zijn geraffineerd dichterschap, is toch een facet van zijn wezen; men leze dit Geboorte:

* * *

De poëzie van Truus Gerhardt (Laagland) heeft het concrete van een poëtische natuur, die voor alles ziet, en uit het zien zich inspireert. Men behoeft slechts het eerste gedicht in haar bundel, Miniatuur, te lezen, om daarvan geheel doordrongen te zijn. Maar het is niet de concreetheid, die den schok doet ontstaan; daarvoor is het talent van Truus Gerhardt te zeer een beschrijvend talent. Ik wil echter haar werk hier gaarne signaleeren als een bijzonder verdienstelijk voorbeeld van wat ik bedoelde met den term ‘zeer behoorlijk gemiddelde’.

Menno ter Braak.