Boekbespreker-voorlichter

C.J. Kelk: Rondom Tien Gestalten

Van Busken Huet werd onlangs nog in overigens achtenswaardig gezelschap gezegd, dat hij geweest is ‘de saboteur der Nederlandse letterkunde’. Nog lang na zijn dood blijft hem de haat vervolgen dergenen, die hem, nu nog, haast persoonlijk kwalijk nemen, dat hij zo ‘negativistisch’ was, dat hij zoveel afkeurde en zulk een hoog critisch standpunt innam, terwijl het toch evengoed mogelijk is op Gods aardbodem om een laag, bemiddelend, verzoenend critisch standpunt in te nemen en allerlei plantjes te helpen opkweken, waarvoor een ijskoude wind noodlottig wordt. Inderdaad, dat is zeer wel mogelijk; de ‘highbrow’ Busken Huet had ook géén ‘highbrow’ kunnen zijn, en het ware de gemoedelijkheid in onze letterenwereld misschien bijzonder ten goede gekomen. Alleen zou men dan in 1939 niet meer met zoveel pleizier sommige zijner Litterarische Fantasien en Kritieken ter hand nemen, om er zich van te overtuigen, dat een persoonlijkheid, die stijl en gezag heeft gehad op andere gronden dan de toejuichingen van de meerderheid zijner tijdgenoten, stijl en gezag behouden blijft lang na de dagen zijner actualiteit.

Van C.J. Kelk nu zal men veel kunnen zeggen; maar niet, dat hij een saboteur der Nederlandse letterkunde, anders gezegd een ‘highbrow’ is. Voegen wij er direct aan toe, dat hij zich ook niet verbeeldt iets anders te zijn dan hij is: een voorlichter van ‘het publiek’; zijn overzicht Rondom Tien Gestalten is, volgens zijn eigen woorden, ‘niet zoozeer bedoeld voor hen, die de litteratuur van den dag volgen met eigen kritisch inzicht gewapend, maar veeleer voor den doorsnee romanlezer, die zich rekenschap tracht te geven van het feit, dat het eene boek hem zoo veel beter bevalt dan het andere en die in zichzelf naar de reden daarvan speurt’. Deze beperking

is duidelijk; Kelk snijdt om te beginnen reeds alles af, wat buiten de roman valt (al is hij in dit opzicht niet geheel consequent door ook iets over de poëzie en het korte verhaal te vertellen) en dat is heel wat in een land, dat een tijd lang voornamelijk gedichten en essays voortbracht! De ‘doorsnee romanlezer’ - een wezen, dat ik mij voorstel met een abonnement op de portefeuille en een z.g. schakel-boekenkast, waar ieder jaar een klein plankje bijkomt - interesseert zich echter niet voor poëzie en theorie, en daarmee moet men hem dan ook niet aan boord komen. Poëzie en essays zijn voor de ‘highbrows’, alleen de roman is volksvoedsel. Naar dat dogma richtte zich welbewust de boekbespreker Kelk, die in zijn bundel Rondom Tien Gestalten een aantal krantenartikelen over litteratuur bijeenbracht.

De boekbespreker-voorlichter dient wel onderscheiden te worden van de criticus, aangenomen zelfs, dat zij beiden voor een dagblad schrijven. De eerste denkt altijd aan ‘het publiek’, de tweede... ook, maar niet altijd, en niet uit principe. De eerste gaat uit van de seizoen-litteratuur, die hij zo goed mogelijk wil presenteren; de tweede vindt in de seizoen-litteratuur. voornamelijk een aanleiding, om telkens weer over litteratuur in het algemeen te spreken. De eerste wil tot iedere prijs opbouwen, de tweede ook..., maar op een manier, die ‘het publiek’ afbreken noemt. De eerste tracht te schrijven voor iedereen (de ‘doorsnee romanlezer’), de tweede ‘für Alle und Keinen’ (de ‘doorsnee romanlezer’ inbegrepen); of het hun lukt, is een tweede. In bijna ieder opzicht is de boekbespreker-voorlichter de antipode van de criticus, al komen zij noodzakelijkerwijze, telkens op eikaars terrein. Zo moet de criticus, in de rol van boekbespreker-voorlichter optreden, als hij een boek van zijn keuze graag een groter verspreiding zou gunnen; en zo moet de boekbespreker-voorlichter er ook enige critische principes op na houden, aangezien hij nu eenmaal. noch bespreken noch voorlichten kan zonder een zekere mate van selectie toe te passen. Echter: zoals de criticus weinig overtuigend is, wanneer hij een boek onder het publiek wil brengen, zo is de boekbespreker-voorlichter weinig overtuigend, wanneer hij zijn critische beginselen gaat ontvouwen.

Die beginselen zijn immers niet zeer principieel, want de boekbespreker-voorlichter richt zich naar de ‘doorsnee-romanlezer’, die weten wil wat hij lezen moet; hij wil hoogstens diens smaak verbeteren, hem afhouden van het ‘kwaken over de onbeduidendste zaken of over buren of familieleden kwaadspreken’, hem een middel aan de hand doen om los te komen ‘van een verveling, de landerigheid, het hinderlijk gevoel van onbenulligheid’, zoals Kelk het uitdrukt. Er is niets tegen die taak au sérieux te nemen, mits men zich realiseert, dat deze werkzaamheid geen critiek is, maar voorlichting. Men heeft bureaux voor economische en sociale voorlichting, Kelk heeft een bureau voor letterkundige voorlichting; hij veronderstelt dus een ‘doorsnee-romanlezer’ met slechte smaak, die hij een betere (ik zeg niet goede) smaak wil bijbrengen, om hem zodoende meer houvast te geven. ‘Hartstochtelijk verlangt (de mensch van tegenwoordig) naar een geruststelling, een tegemoetkoming, een geleide door de duisternis.’ Aldus Kelk in zijn ‘Algemeene Beschouwing over de. Letterkunde’, die dan ook zeer geruststellend en tegemoetkomend klinkt. Critisch gezien bevat zij echter niet veel meer dan vriendelijke gemeenplaatsen, mitsgaders een aantal wonderlijke begrippen, die bewijzen, hoezeer een boekbespreker-voorlichter het met zichzelf te kwaad krijgt, als hij zich ook nog de weelde van een paar algemene critische beginselen wenst te permitteren. Want critische beginselen zijn niet altijd geschikt om de bovengenoemde geruststelling en tegemoetkoming te bieden: dingen, die de boekbespreker-voorlichter toch voor alles bieden moet, wil hij in zijn taak niet te kort schieten.

Mijn voornaamste bezwaar tegen Rondom Tien Gestalten geldt dan ook niet het merendeel der opstellen zelf, die vlot, gemoedelijk, eenvoudig en soms slordig geschreven, eerlijke en volstrekt populaire krantenartikelen zijn, maar alleen het feit der bundeling. In de Litterarische Fantasien en Kritieken van de saboteur Huet, in het verzamelde Proza van Albert Verwey staat al te veel, dat bij een uitgave in boekvorm beter weggesneden had kunnen worden; bij Kelk staat eigenlijk vrijwel niets, dat op meer dan een seizoen voorlichting berekend is. Hij lichtte eerlijk en oprecht voor, maar tot iets anders

dan onsamenhangende en toevallige smaak-oordelen kwam hij niet. Wat heeft men dan aan een phrase als deze uit de inleiding:

‘De litteratuur spant een net om den aardbol, een net van onderling begrijpen, verbroedering, van berichtgeving en van verheldering. Zij is de eenige (sic!) hoop der toekomst, de eenige weg, die de Vooruitgang open staat, het universeele voertuig, dat de Cultuur in staat stelt het Barbarisme te ontloopen.’ Dat zijn drie dikke gemeenplaatsen: Vooruitgang, Cultuur, Barbarisme, die precies alles open laten, wat aan de litteratuur van tegenwoordig problematisch en interessant is. ‘Heele gebieden van het menschelijk onbewuste’, vervolgt de schrijver, ‘zijn door de litteratuur blootgewoeld. Des te zekerder zal de wereld alle leugen, alles wat naar camouflage zweemt en naar huichelarij moeten afleggen. De litteratuur brengt ons klaarheid aangaande ons zelf en alle anderen.’

Dat klinkt alles heel fraai en brengt de litteratuur verbluffend gemakkelijk in het schuitje van de vooruitgang (waarvan in de litteratuur juist geen sprake is); maar als Kelk genaderd is tot een van zijn tien gestalten, die werkelijk ‘heele gebieden van het menschelijk onbewuste’ heeft ‘blootgewoeld’, n.l. Vestdijk, dan scharrelt hij als een kat in een vreemd pakhuis rond tussen de werken van deze auteur en levert ons een staaltje van onbegrip, dat op een blamage begint te lijken. Het geval Vestdijk is typerend voor de mentaliteit van deze boekbespreker-voorlichter; hij schijnt plotseling alles vergeten van dat ‘onbewuste’ en dat ‘blootwoelen’, en verklaart, dat ‘een normaal mensch’ (vermoedelijk bedoelt hij de doorsnee-romanlezer van zoëven) zich voor een boek als Meneer Vissers Hellevaart niet meer interesseert; het is ‘voor ieder ander dan voor een zenuwarts volstrekt ongenietbaar’. Precies dezelfde houding heeft de boekbespreker-voorlichter van ± 1880 aangenomen tegen de Nieuwegidsers; hij stelde zichzelf eenvoudig als de normale mens, d.w.z. als de maat van alle dingen, en sloeg blindelings van zich af wat hem onaangenaam aandeed. Ik zeg niet, dat men geen antipathie tegen en zelfs geen ‘walg’ (aldus Kelk) van de geschriften van Vestdijk mag hebben; maar het is geenszins de taak van de voor-

lichter om op de loop te gaan voor ‘walgelijke’ dingen, en zeker niet van die voorlichter, die elders zijn hoed afneemt voor de blootwoeling des onbewusten. Door dit miserabele opstel komt Kelk in één frontlijn te staan met de heer Q.A. de Ridder van De Nederlander en de driestar-schrijver van De Avondpost, die Vestdijk naar aanleiding van zijn roman De Nadagen van Pilatus te lijf gaan als ware hij de baarlijke duivel; de eerste wil hem uit de N.R.C. verdrijven, de laatste zelfs de granaten der geestelijke herbewapening op hem afschieten. Maar deze heren hebben hun religieuze principes en staan bovendien bekend als apostelen van het anti-bloot, terwijl Kelk eens pierrot speelde en nu nog het ‘onbewuste’ salueert! Een van tweeën: òf men moet inzien, dat Vestdijk een groot blootwoeler is van het onbewuste en als zodanig dus een talent van de eerste rang, òf men verdoemt Vestdijk, maar met hem dan ook alle blootwoelerij van Dostojewsky, Freud, Proust, Joyce en wat voor ontaarde en ‘abnormale’ saboteurs er nog meer mogen zijn! Een tactiek, die het bloot-woelen in theorie bejubelen en in practijk onmiddellijk afwijzen wil, is een tactiek, waarmee men niet verder komt dan Lutjebroek.

Het zou niet moeilijk zijn Kelk op meer van zulke flagrante innerlijke tegenspraken te betrappen; maar zij komen tenslotte alle neer op deze fundamentele innerlijke tegenspraak, die ik boven noemde: de boekbespreker-voorlichter, die zich naar de ‘doorsnee-lezer’ heeft te richten, en er bovendien nog enige critische principes op na wil houden. Over Vestdijk had Kelk slechts één ding te zeggen: ‘ik lust hem niet’; maar in plaats van dat te zeggen, geeft hij zich het faux air van iemand, die een gemotiveerd litterair oordeel over de schrijver Vestdijk uitspreekt. Over Slauerhoff daarentegen (die hij wèl lust) weet hij geen lofspraken genoeg te bedenken: karaktervol, bezeten van een razende, medelijdende liefde voor de mens, etc, etc.; deze Slauerhoff was overigens ook niet zó ‘normaal’, en waarom hij nu juist tot vlekkeloos martelaar en Vestdijk tot onverbeterlijk zondaar moet worden gestempeld, begrijp ik niet. Den Doolaard wordt flink geprezen. Van Schendel niet minder, maar ook even gekapitteld, Du Perron

vriendelijk, edoch geëpateerd toegesproken, Helman eveneens vriendelijk behandeld, maar in hoofdzaak naverteld (dit navertellen beslaat trouwens een menigte pagina's van Rondom Tien Gestalten; wat de criticus allicht te weinig doet, doet de boekbespreker-voorlichter te veel... en zeker zesmaal te veel voor een publicatie in boekvorm). Behalve de tien gestalten vindt men hier dan nog een belangrijk deel van de boekenmarkt der laatste jaren besproken, rijp en groen door elkaar, in een dikwijls zeer willekeurige volgorde, die de krantenartikelen duidelijk verraden. Blijkbaar gaat Kelk hier uit van de stelling, die hij in zijn inleidend hoofdstuk verkondigt: dat men ‘in beginsel voor elk nieuw boek (moet) openstaan en grooter gewicht hechten aan het goede dan aan het zwakke, dat men erin ontdekt’. Ook die theorie voert Kelk in de practijk echter niet consequent door, en zij is ook niet consequent door te voeren, vooreerst, omdat men ‘het goede’ en ‘het zwakke’ niet scheiden kan zonder eerst te hebben vastgesteld wat goed en wat zwak is in de litteratuur (hetgeen Kelk verzuimt), en vervolgens omdat er soms zoveel zwaks en zo weinig goeds in een boek te ontdekken valt, dat men de schrijver bepaald een slechte dienst zou bewijzen door met alle geweld de schaal naar het goede te laten doorslaan. Zelfs Kelk, het tegendeel van een saboteur, kan niet zo ver gaan, dat hij altijd het goede laat overwegen, maar hij is wel bijzonder er toe geneigd. En het eigenaardigste aan dit eigenaardige boek is misschien toch wel, dat de lezer aan het slot nog niet gehoord heeft, dat er een verschil in niveau bestaat tussen Van Schendel en mevr. Van Gogh-Kaulbach. Sabotage?