Revolutionnaire poezie

Wat Henriëtte Roland Holst daaronder verstaat
Schoonheid, waarheid, gerechtigheid

I. van der Velde, Het Eeuwige Vuur. Met een inleiding van Henriëtte Roland Holst-Van der Schalk. (De Arbeiderspers, A'dam, 1933)

De heer Van der Velde, die een overzicht geeft van de ‘Nederlandsche revolutionnaire poëzie vanaf de Middeleeuwen tot heden’, is niet de eerste, die het eeuwige vuur als beeld gebruikt voor iets, dat hem na aan het hart ligt. Dat vuur heeft Prometheus reeds den goden afhandig gemaakt om er de menschen mee van dienst te zijn; en sedert dien tijd is hij, gelijk men weet, in ongenade gevallen bij Zeus, die het liever als persoonlijk privilege had bewaard. Nu is de heer Van der Velde wel geen Zeus, maar één eigenschap heeft hij met den bliksemslingeraar gemeen: hij wil het eeuwige vuur monopoliseeren voor zichzelf, of liever voor zijn kategorie poëzie, de ‘revolutionnaire’. Hij heeft daarom het loffelijk denkbeeld opgevat, om uit de Nederlandsche dichtproducten in het algemeen de volgens hem revolutionnaire bijeen te lezen en die te vereenigen tot een anthologie. Zoo ligt er thans een verzameling gedichten voor ons, die het schijnsel en de warmte van het eeuwige vuur moet verspreiden tot in moderne arbeidersgezinnen.

Had deze bloemlezing uitsluitend de bedoeling, een bepaalde soort poëzie binnen het bereik te brengen van menschen, die haar anders niet kunnen bemachtigen, dan zou ik waarschijnlijk in dit boek geen aanleiding hebben gevonden tot een afzonderlijke kroniek. Maar het wil meer; het geeft, behalve de al genoemde collectie revolutionnaire gedichten, een doorwerkte inleiding van Henriëtte Roland Holst, waarin het begrip ‘revolutionnaire poëzie’ nader wordt omschreven. Deze inleiding maakt het werk ook voor hen, die de poëzie reeds op andere plaatsen hebben leeren kennen, van belang; immers de wel wat al te vage titel, die de heer Van der Velde aan zijn op zichzelf natuurlijk verdienstelijke bloemlezing heeft gegeven, wordt door mevr. Roland Holst met 't commentaar der theorie voorzien, zoodat wij ons een oordeel kunnen vormen over de beginselen, die hebben voorgezeten bij de samenstelling, en meer nog: over de waarde, die een belangrijke dichteres als mevr. Roland Holst hecht aan den term ‘revolutionnair’.

Het begrip ‘revolutionnair’

Wat is revolutionnaire poëzie?

Het ligt voor de hand, dat de omschrijving van het begrip ten nauwste verband houdt met de levensbeschouwing van den persoon, die het begrip te pas brengt. Voor mij b.v. is revolutionnaire poëzie niet in de eerste plaats het uitvloeisel van een ‘voor het verstand onbegrijpelijken drang naar volmaaktheid, die der menschheid is ingeplant’, zoals mevr. Roland Holst zegt. ‘Wij noemen’, voegt zij er verderop aan toe, ‘poëzie revolutionnair, wanneer zij de zoo gekenschetste drie strevingen (schoonheid, waarheid en gerechtigheid, waarover mevr. Roland Holst eerst heeft gesproken. M.t.B.) verbindt en vereenigt. Revolutionnaire poëzie ontstaat in tijdperken, waarin geestelijke en sociale vernieuwingen zich voorbereiden of voltrekken. Zij ontstaat wanneer lang vergeten waarheden, glanzend als op den dag hunner geboorte, uit den schoot der eeuwige Idee oprijzen, wanneer de verwerkelijking van revolutionnaire waarden zich aan enkelen eerst, dan allengs aan meerderen, opdringt als een opgave, die volbracht moet worden ten koste van al het andere, van het leven zelf...’

Aldus stelt mevr. Roland Holst het probleem der revolutionnaire poëzie. Het is een wijze van probleemstelling, die mij niet afdoende lijkt. Want ten eerste zullen wel geen twee menschen het er over eens zijn, welke poëzie nu speciaal schoonheid, waarheid en gerechtigheid verbindt en verenigt. Ten tweede voltrekken zich geestelijke en sociale vernieuwingen voor ieder gezichtspunt op een ander moment; dat blijkt wel, als men de opvattingen dienomtrent van een katholiek, een socialist en een Chinees naast elkaar legt; wanneer dus de ‘lang vergeten waarheden uit den schoot der eeuwige Idee oprijzen’ kan men moeilijk met dag en uur aangeven, want het objectieve uurwerk voor dergelijke constateeringen ontbreekt ons ten eenenmale. Ten derde maakt mevr. Roland Holst zich schuldig aan een goed bedoeld, maar daarom nog niet aannemelijk spel met woorden, als zij zegt, dat revolutionnaire poëzie dán ontstaat, ‘wanneer de verwerkelijking van revolutionnaire waarden zich opdringt’; dit lijkt immers bedenkelijk veel op de logica van den doopsgezinden predikant, die zijn gemeente het woord ‘lauw’ als volgt verklaarde: ‘Lauw, gemeente, is niet warm, lauw, gemeente, is ook niet koud, lauw is in één woord... lauw!’ Als mevr. Roland Holst zegt, dat revolutionnaire poëzie ontstaat, als revolutionnaire waarden zich opdringen, dan zal iedereen dat gaarne beamen... maar zonder iets wijzer te zijn geworden. Wij zouden n.l. wel bijzonder graag willen weten, wat die revolutionnaire waarden dan precies onderscheidt van andere waarden, en of het überhaupt mogelijk is, zulke waarden scherp van andere waarden af te grenzen. Dat is tenslotte de zaak, waar het om gaat.

Revolutie en verzet

Het is natuurlijk zeer eenvoudig om het woord ‘revolutionnair’ te koppelen aan de sociale opstandigheid, aan het verzet tegen maatschappelijke ongelijkheid, aan de revolutie dus, zooals die als massaverschijnsel optreedt. Dat doet mevr. Roland Holst in de practijk (en met haar de samensteller van de bloemlezing, de heer Van der Velde), als zij in hoofdzaak drie ‘revolutionnaire’ perioden in de Nederlandsche litteratuur wil onderscheiden: de tijd van Jacob van Maerlant, de tijd van de Geuzenliederen en onze tijd, d.w.z. de laatste halve eeuw. In dezen algemeenen vorm is daar ook niets tegen; die tijden waren inderdaad bij uitstek onze tijden van sociale opstandigheid. Maar: reeds door deze sociale opstandigheid te nemen voor revolutionnaire gezindheid tout court (die dan, volgens mevr. Roland Holst, weer speciaal gekenmerkt wordt door de combinatie van ‘schoonheid, waarheid en gerechtigheid’) begaat men een fout, of liever: men verengt het begrip ‘revolutionnair’ dusdanig, dat het alleen nog maar toegepast kan worden op den strijd van een bepaalde mentaliteit om betere levensvoorwaarden voor de verdrukten en misdeelden. Is dit niet een volkomen ontoelaatbare ‘petitio principii’? Eén blik op vele z.g. revolutionnairen van onze dagen in den partijzin van het woord leert ons, dat zij van de revolutionnaire gezindheid het a b c nooit geleerd hebben; één andere blik, dat er doorgaans meer werkelijk verzet leeft in individualistische dichters, wier naam nooit in z.g. ‘revolutionnair’ verband is genoemd. Het element van het verzet; van het non-conformisme, heeft eigenlijk maar een bedroefd schijntje uitstaande met partij-revolutionnairen; het kan zich in zulke revolutionnairen uiten, maar dat is zuiver toeval; de meeste revolutionnairen zijn alleen revolutionnair om zich zoo spoedig mogelijk weer te kunnen overgeven aan een nieuwen toestand van stabiliteit; de ‘opbouw’ is hun hoofddoel, niet het verzet óm het verzet.

Tusschen historisch-materialisme en idealisme

Mevr. Roland Holst en de heer Van der Velde zouden dus consequent zijn geweest, wanneer zij alleen die poëzie als revolutionnair hadden gekarakteriseerd en in de bloemlezing hadden opgenomen, waarin, historisch-materialistisch gesproken, de dialectiek der sociale revolutie tot uiting komt. Dat standpunt kan men bestrijden; men kan zeggen, dat het uitgaat van een dogmatische veronderstelling; maar het is tenminste een standpunt. Maar mevr. Roland Holst is geen historisch-materialitisch denkend mensch; zij is een gevoelsrevolutionnaire, die een instinctieven weerzin heeft tegen de nuchterheid van de wetmatigheid, waarmee het historisch-materialisme opereert. Daarom komt zij in botsing met haar eigen indeeling. Met verzet tegen maatschappelijke misstanden, zegt zij zelf, wordt niet bedoeld, ‘dat het maatschappelijke feiten, verhoudingen en gebeurtenissen zijn, die het streven naar waarheid en gerechtigheid voortbrengen. Neen: dat streven is een primaire kracht in den mensch... Aan de stof der omstandigheden verwerkelijkt zich die drang, maar in het oereigene van den menschelijken geest wordt de vlam ontstoken, die met duizenden tongen rusteloos omhoogstreeft en waar al het uiterlijke en innerlijke gebeuren brandstof nu aan toevoert.’ Deze uiting richt zich lijnrecht tegen het historisch-materialisme; maar daarmee verliest mevr. Roland Holst tegelijkertijd allen vasten grond en komt terecht in een bedenkelijke speculatie met ‘primaire krachten’ en het ‘oereigene van den menschelijken geest’. Immers, uitgaande van deze mystieke krachten in den mensch komt men juist tot de tegenovergestelde conclusie als mevr. Roland Holst: dat het verzetselement in den mensch overal en altijd aanwezig is en zich niet alleen zal uiten in het sociale verzet en de dorst naar gerechtigheid! Als men, gelijk mevr. Roland Holst, den mensch beschouwt als een wezen, dat leeft uit den geest en met dien ‘onbegrijpelijken drang naar volmaaktheid in zich’, moet men consequent zijn en de kern van het revolutionnaire niet zoeken in een paar perioden, die zich van andere onderscheiden door een grooter quantum sociale leuzen; men moet dan de ‘revolutie’ beschouwen als een geestelijke gebeurtenis, waarvan de maatschappelijke revolutie hoogstens een secundair begeleidend verschijnsel vormt. Maar zooals ik al opmerkte: mevr. Roland Holst hinkt op twee gedachten. Eenerzijds wil zij geen afstand doen van een instinctief gevoel van deernis met de misdeelden, dat zij echter voor geen geld wil laten verwateren in burgerlijk medelijden, anderzijds mist zij de nuchterheid, die vereischt wordt voor een historisch-materialistische denkwijze, terwijl zij toch half en half met de resultaten van die denkwijze meent te kunnen werken.

Toepassing van de theorie

Al heel duidelijk komt die inconsequentie tot uiting in de poëzie, waaruit de bloemlezing is opgebouwd.

Natuurlijk is dankbaar gebruik gemaakt van ieder spoor van sociaal verzet, dat zich in de Nederlandsche dichtkunst maar laat aanwijzen, zowel in de samenstelling van den inhoud, als in de theorie van mevr. Roland Holsts inleiding. Of dat alles nu wel precies correspondeert met de ‘schoonheid, waarheid en gerechtigheid’ en met de ‘hooge spanning van den geest en de diepe hunkering van het gemoed’, die mevr. Roland Holst ook nog als criteria voor werkelijke poëzie aanvoert, is direct al aan twijfel onderhevig. Die criteria zijn meer een wenschdroom van een hedendaagsche vrouw dan wel de maatstaven van het sociale verzet uit vroeger eeuwen... en van thans. De dichter van het zestiende-eeuwsche Gentsch Vader-Onze, die Alva als volgt verwenscht:

heeft waarschijnlijk wel wat anders te doen gehad, dan zich te bekommeren om idealistische principes; hij reageerde eenvoudig met een ‘oog om oog en tand om tand’, ook in de poëzie. Mevr. Roland Holst weet met de Geuzenpoëzie, die bijna geheel uit elementaire wraak- en haatwoorden bestaat, dan ook niet best raad en zij maakt er zich met wat men noemt een Jantje van Leiden af en vergenoegt er zich mee, het Wilhelmus in te lijven. Ook de martelaarsliederen passen m.i. heel slecht in haar systeem. In De Heer is Koning in Israël (16e eeuw) heet het b.v.:

In dit soort poëzie kan ik met den besten wil niet anders zien dan de ‘vooruitziende’ (en zeer begrijpelijke!) vreugde van de verdrukten, die zich lijfelijk verheugen over de vergelding, die den machtigen dezer aarde eens zal geworden; een primitief wraakgevoel dus, dat met schoonheid, waarheid en gerechtigheid alweer weinig uitstaande heeft. Zoo reëel en psychologisch verklaarbaar dit gevoel bij de martelaren is, zoo weinig aanleiding bestaat er, dunkt mij, om daarover den idealiseerenden sluier van het mysticisme te spreiden.

Multatuli omhelst Tollens

Onder de Middeleeuwsche poëzie in den bundel vinden wij, naast Jacob van Maerlant (die misschien nog het meest overeenkomt met de geestesgesteldheid van mevr. Roland Holst, al moet men niet vergeten, dat het ‘communisme’ van dezen dichter niet los te denken is van zijn volstrekte dogmatische gebondenheid!) tot onze verbazing een paar volksliedjes, die niets met revolutionnaire gezindheid te maken hebben, en voorts ook het prachtige Kerelslied, dat echter... als voorbeeld van contra-revolutionnaire poëzie is opgenomen! Het past inderdaad alweer niet in het kader van mevr. Roland Holst (meer wellicht van den heer Mussert), maar van heftig verzet en dus in ruimer zin revolutionnaire gezindheid getuigt het toch zonder eenigen twijfel. Juist uit dit Kerelslied kan men concludeeren, dat het begrip ‘revolutionnair’ bij mevr. Roland Holst te ‘week’ is, en dat zij het verzet alleen als revolutionnair erkent, wanneer het haar gelegen komt. Aan de andere kant gaat de heer Van der Velde weer zoover in zijn consequente inconsequentie, dat hij n.b. Multatuli met Tollens en Ter Haar in één rubriek ‘Medelijden’ heeft ondergebracht! Bien étonnés vermoed ik...

Over de m.i. aperte vergissing, die mevr. Roland Holst begaat door de poëzie der hedendaagsche ‘revolutionnaire’ jongeren te vergelijken met de Geuzenpoëzie (zij zijn daarvoor veel te litterair en theoretisch), zou nog veel te zeggen zijn; maar ik kan uiteraard deze bloemlezing in dit bestek niet op den voet volgen. De enkele grepen uit inleiding en inhoud mogen trouwens den lezer tot vergelijking van inzichten brengen; andere bedoeling hebben zij niet.

Menno ter Braak

Dit artikel verscheen als Revolutionnaire poëzie in Verzameld Werk, deel 5, pagina 99.