Politicus zonder partij

Toelichting

Ter Braak: 'Nog altijd ligt over het schrijven iets van den middeleeuwschen glans, van het privilege der clerken, die een vak geleerd hebben buiten het bereik van den gemeenen man; en waar thans het schrijven als handwerk binnen het bereik van allen ligt, zoeken de clerken hun privileges te handhaven door het schrijven als litteratuur of als wijsbegeerte met ondoordringbare mysteriën te omgeven. Ik ken het zelf al te goed, dat genoegen: zich door een jargon af te sluiten van de rest der wereld, zich te vermeien in schoone of geleerde woorden, die mij doen vergeten, dat het schrijven eigenlijk een goedkoope techniek is. Wij schrijvers voelen ons van het begin van onze loopbaan af bedreigd door de algemeene toegankelijkheid van ons uitdrukkingsmiddel; wij hebben geen schildersacademie bezocht, geen contrapunt gestudeerd, wij hebben ons zelfs niet in bochten gewrongen als onze beste afnemers, de acteurs, kortom, wij zijn eigenlijk zonder techniek en derhalve zonder natuurlijk verdedigingswapen tegen de onbescheiden blikken der leeken: het kost ons moeite, een schijn van vaksuperioriteit te veroveren op onze collega's van het kantoor, die dag in dag uit achter hun schrijfmachines onberispelijke zakenbrieven componereen.'

Politicus zonder partij is een verhandeling waarin Ter Braak zich van zijn meest persoonlijke kant laat zien. Met politiek in engere zin, zoals de titel doet vermoeden, heeft het boek niets uitstaande. Wat dat betreft moet het grimmige - in zwart en rood uitgevoerde - omslag de contemporaine lezer op het verkeerde been hebben gezet: 1933 was immers een jaar waarin de nationale en internationale politiek flink in beweging was. Het partijblad van de NSB werd dat jaar ten doop gehouden; de muiterij op het pantserschip De Zeven Provinciën hield de vaderlandse gemoederen lange tijd bezig en in Duitsland hadden Adolf Hitler en diens NSDAP de macht gegrepen. In Politicus zonder partij vinden we van deze ontwikkelingen geen spoor terug, zij het dat de naam van Mussolini eenmaal en die van Hitler driemaal de revue passeert en Ter Braak hun beider namen samenvoegde om duidelijk te maken hoe hij over politici dacht:

'Het gangbare type van den parlementairen politicus of van den dictator à la Mussolini of Hitler is hypocriet... ja, gemeten met de maat van een zeker publiek, levend in het kinderlijk geloof, dat de politici "meenen wat zij zeggen"; een dergelijke naïveteit verdient inderdaad beloond te worden met een dergelijke naïeve hypocrisie!'

De 'zwendel met woorden' is het onderwerp van het eerste hoofdstuk in Politicus zonder partij, een hoofdstuk waarin Ter Braak poneert dat schrijven een vorm van vermomming is. De 'vent' achter het werk is vaak niet waarneembaar. Ter Braak wil evenwel diens 'spijsvertering' aan het werk zien. Aldus beschouwt hij schrijven als een polemiek van de auteur met zichzelf. In een tijd die bol staat van crisis, politieke hoogspanning en oorlogsdreiging dient iedereen immers zijn ware gezicht te laten zien. Verderop formuleert Ter Braak dan ook de ontwikkeling van zijn persoonlijke intelligentie. Ruim baan maakt hij dienaangaande voor het volumineuze essay Prometheus. Een bijdrage tot het begrip der ontwikkeling van het individualisme in de litteratuur (1919) van Carry van Bruggen, een boek waarmee hij de chaos in zichzelf wist te overwinnen en dat hem dwong tot zelfreflectie.

Een andere bron waaraan hij zich had gelaafd was het oeuvre van de filosoof Friedrich Nietzsche, die in Politicus zonder partij de meerdere is van de psycholoog Sigmund Freud. Nietzsche had Ter Braak doen inzien dat iedere waarheid subjectief en - dus - nooit definitief was. En in die persoonsgebonden ongebondenheid herkende hij zich beter dan in Freuds streven naar - psycho-analytische - objectiviteit. Ook in diens toonzetting herkende hij zich niet:

'Ik stel N. als den ‘vriendenstijl’ tegenover F. als den ‘publiekstijl’; F. is daarvan de superieure vertegenwoordiger, ik kan hem hier en daar zelfs geniaal noemen, dat maakt de tegenstelling des te vermakelijker.'

Toch wilde Ter Braak het menselijk brein niet meer eer geven dan het volgens hem toekwam. En ook hier bleef zijn relativering niet uit. Waarom regeerde het verstand over het lichamelijke en dierlijke? En was de suprematie van het westerse verstand niet te ver doorgeschoten? Kwesties die de onmiskenbare invloed van Nietzsche op de auteur van Politicus zonder partij verraden.

Voor een antwoord op de vraag hoe Ter Braak zich als 'hogere' intellectueel te gedragen had en zich zo onopvallend mogelijk moest voortbewegen (wat hij zich in Hampton Court en Dr. Dumay verliest... al had afgevraagd), beriep hij zich op de honnête homme, de eerbare mens, van Blaise Pascal en nam hij zijn toeheil tot de humor, die 'het handelen tot een avontuur (maakt), waarbij zelfs het principieele avonturierschap verbleekt'.  

Met veel enthousiasme was Ter Braak op 9 oktober 1932 begonnen aan het schrijven van Politicus zonder partij, op dat moment nog 'De Ingebeelde Zieke' geheten. Na het debacle van Dr. Dumay verliest... was hij ervan overtuigd zich thans op de juiste weg te bevinden:

'Ik schrijf dit boek veel sneller dan Dumay en ik weet wel zeker, dat, wat er ook aan mag mankeeren, hiervan niet gezegd kan worden, dat het een hollandsche traditie nadert.'

De ontvangst van het boek was ditmaal nogal gunstig. Desondanks ontbrak het Ter Braak wederom aan goede verstaanders.

Ter Braak: 'Ik ben melancholiek om den Politicus, die overal zonder begrip ontvangen wordt (meerendeels gunstig n.b., maar zonder begrip waar het om gaat!). Ben afkeerig van het schrijven in het Nederlandsch momenteel, een andere taal beheersch ik niet voldoende. Zou ook al geen zin hebben trouwens.'

Literatuur